Weblog Gauronica

In dit blog worden enkele bijzondere entomologische werken besproken. Zo bezit de afdeling Bijzondere Collecties een ‘apenboek’ van Jean Baptiste Audebert uit 1800 (Histoire naturelle des singes et des makis). Het boek bevat een stempel van het natuurhistorisch museum. Dit museum was in 1906 verloren gegaan tijdens een brand. Dus waar kwam dit boek dan vandaan? En hoe kwam dat stempel erin terecht? Was er misschien toch nog iets gered van het natuurhistorisch museum? Dat was een onderzoekje waard! We besloten om onze natuurhistorische collectie eens aan een nader onderzoek te onderwerpen om te kijken of we meer voorbeelden van dit stempel konden vinden.

Als liefhebber van het televisieprogramma Tussen Kunst en Kitsch denk ik stiekem, als ik over een rommelmarkt struin: zou er tussen de beduimelde Penguinpockets en stukgelezen streekromans een een bijzonder, waardevol boek te vinden zijn. Wat een bijzondere ervaring moet het dan ook geweest zijn voor een dame die - buiten beeld - in 1986 in dit programma een handgeschreven boekje onder de aandacht bracht en te horen kreeg dat het ging om een uniek getijdenboekje uit de late vijftiende eeuw!

Op 11 februari 2024 is de 9e Internationale Dag van Vrouwen en Meisjes in de Wetenschap. Op die dag vragen de Verenigde Naties aandacht voor gendergelijkheid in het wetenschappelijk onderwijs. In Nederland gaan de gedachten dan al snel uit naar Aletta Jacobs, de eerste vrouw die in ons land met succes een universitaire studie afrondde. Minder bekend, maar niet minder respectabel is de geschiedenis van Marie Elise Loke.

In de Bijzondere Collecties van de UB Groningen bevindt zich het archief van Geert Boering, hoogleraar Mondziekten en Kaakchirurgie. Dit archief is onlangs ontsloten. Het bevat materiaal over de functie die Boering, in samenwerking met de directeur van het Universiteitsmuseum, op zich nam toen hij met emeritaat ging: het voortzetten van de traditie van de RUG om sommige hoogleraren met een portret te eren. Onder zijn leiding zijn tussen 2002 en 2015 in totaal 166 portretten vervaardigd door 55 schilders.

Wil je anno 2023 in de picture blijven, jezelf op de kaart zetten of contact onderhouden met je verwanten, dan ontkom je bijna niet aan het gebruik van Whatsapp, Facebook, LinkedIn en Instagram. Dat dergelijke vormen van social media hun voorganger hebben in de vorm van alba amicorum, beseffen velen niet.

Tweehonderd jaar geleden, om precies te zijn op 8 september 1823, overleed de natuurwetenschapper Johan Conrad van Hasselt op Java. Hij was slechts 26 jaar. Twee jaar daarvoor, op 14 september 1821, was zijn boezemvriend en collega Heinrich Kuhl , 23 jaar jong, ook overleden op Java. Beide jongens hadden elkaar ontmoet tijdens hun studie aan de Universiteit in Groningen onder professor Van Swinderen.

In Groningen is de groeiende hoeveelheid studenten een hot topic . 1 op de 6 stadjers is student. Vooral tijdens de KEI-week klagen de Groningers over de overlast die ze hebben van studentenhuizen. Niets nieuws onder de zon? Al in de jaren 1930 werd namelijk druk gediscussieerd over groeiende studentenaantallen en de rol van de universiteit in de maatschappij. Dit blijkt uit het archief van Harm Tewes Deelman, dat in de UB Groningen wordt bewaard: een klapper vol met documenten van de 'commissie ter bestudering van het vraagstuk der overbevolking van universiteiten en hogescholen'. Een vraagstuk dat nog altijd actueel is.

Een voordeel van internet is dat je gemakkelijk boeken bij elkaar kunt brengen die in de fysieke wereld ver van elkaar verwijderd zijn. De database Material Evidence in Incunabula geeft hiervan sinds kort een spectaculair voorbeeld: een incunabel die Petrus Poetinus uit Stavoren ooit bezat en waarin hij veel heeft geschreven. Dit boek bevindt zich nu aan de andere kant van de wereld! Het is een uitgave van Plinius’ Naturalis historia gedrukt in 1479 in Treviso. Deze universiteitsstad ligt vlakbij Venetië, waar de drie incunabelen van Poetinus zijn gedrukt die de UB Groningen nu bezit.

Een van de boeken uit onze emblematacollectie heeft wel een heel opvallende voorgeschiedenis. Op het voorplat van een emblematabundel genaamd De Ghebreken der tonghe, en de middelen om die te verbeteren van Anton van Bourgoingne staat een ex libris van Vincent van Gogh. Zou dit boekje echt uit het bezit van de beroemde schilder komen?

De afgelopen weken heb ik mij verdiept in het archief van het Comité Albert Schweitzer, een Gronings comité dat in 1957 met een handtekeningenactie de VN wil oproepen om te stoppen met atoombomproeven. De aanleiding van de oprichting is een radiorede van Albert Schweitzer die de VPRO op 3 mei 1957 uitzond. Albert Schweitzer was een Duitse arts, filosoof en theoloog, bekend om zijn werk over cultuur en ethiek. In de laatste jaren van zijn leven maakte hij zich zorgen om de wapenwedloop en het gebruik van atoomwapens, een gevaar dat in de Koude Oorlog steeds concreter werd.

Van de vroegmoderne dank- en bededagen tot aan de hedendaagse vuurwerkshow, het Ontzet van Groningen heeft altijd op veel publieke belangstelling kunnen rekenen. Dit geldt niet voor de verjaring van de Reductie van Groningen. Net als in voorgaande jaren is ook dit jaar de verjaardag van de Reductie op 24 juli weer geruisloos voorbijgegaan. En dat terwijl in het verleden vele opeenvolgende stadsbesturen zich hebben ingezet om de Reductie tot een succesvolle viering te maken.

Kjelda Glimmerveen voelde zich een soort middeleeuwse Sherlock Holmes, toen ze dit Münsterse missaal op een kussen legde en het voorzichtig begon door te bladeren. Gestempelde versieringen op de band, handgeschreven notities op de eerste bladzijden, Bijbelteksten gedrukt in een Gotische letter, zorgvuldig met garen herstelde beschadigingen: dit is haar detectiveverhaal.

Herlezing van de tekst van de Kroniek van Wittewierum levert altijd weer nieuwe inzichten op. Dat komt helaas ook doordat de auteur, abt Emo van Huizinge, weliswaar zeer erudiet was—hij studeerde onder meer aan de universiteiten van Parijs en Oxford—maar hij schreef ook een soort Latijn waar latere Groninger humanisten zoals Agricola (1443-1485) van gruwden. En soms is hij uiterst summier op plaatsen waar wij 21e-eeuwers graag een uitgebreid verslag hadden gezien.

In 2021 zocht Sybrand Buma, burgemeester van Leeuwarden en alumnus van de Rijksuniversiteit Groningen, contact met onze afdeling Bijzondere Collecties. Hij vroeg zich af of de Universiteitsbibliotheek geïnteresseerd was in een aantal boeken uit de nalatenschap van Bernhard van Haersma Buma, zijn vader. Dit resulteerde in een schenking van drie boeken uit de zeventiende en achttiende eeuw. Deze boeken waren ooit eigendom van Buma’s verre voorvader Willem Hiddingh (1773-1839).

Vrijwel direct na de belegering door bisschop Bernhard van Galen—in Groningen beter bekend als Bommen Berend—verspreidde het nieuws over Groningens Ontzet zich in rap tempo door de Lage Landen. Dit was mede te danken aan de vele gedrukte pamfletten die gretig aftrek vonden bij het nieuwslustige publiek in de steden van Holland. De Belegringh van Groeningen is zo’n pamflet.

De viering van Groningens Ontzet, of ‘Bommen Berend’, is een oude traditie in Groningen. In het jaar 2022 vieren wij 350 jaar Groningens Ontzet en dit jubileumjaar wordt extra groots gevierd. Uitgebreide feesten voor bijzondere jubilea zijn echter niets nieuws. Dit gebeurde bijvoorbeeld ook in het jaar 1872, toen Groningen het zogenaamde Tweede Eeuwfeest van het Ontzet vierde.

We schrijven het jaar 1673. De belegering en bevrijding van de stad Groningen zijn inmiddels een jaar geleden, en langzaam maar zeker is de stad aan het herstellen van de schade die de vliegende bommen en kanonskogels van het leger aangevoerd door de bisschop van Münster aangericht hebben. Dominicus Lens, een uitgever die met zijn zaak in de Kromme Elleboog is gevestigd, heeft een boek laten drukken dat het verhaal van de belegering navertelt.

De sterk ontwikkelde leescultuur in de vroegmoderne Republiek bracht met zich mee dat er jaarlijks een immense hoeveelheid pamfletten verscheen waarin auteurs reflecteerden op actuele zaken. Maeghd van Groningen uit ‘Rampjaar’ 1672 is zo’n pamflet.

“Het gebeurt maar al te vaak, dat de Groningsche jeugd zich op den 28sten Augustus op allerlei wijzen vermaakt, en toch het vermaak niet heeft van te weten, en eens te kunnen vertellen, wat dan toch dit feest eigenlijk te beduiden heeft.”

De Groningse hoofdonderwijzer Aart Cornelis de Zwart (1836-1885) geeft in deze regels precies weer wat zijn reden is geweest om dit “feestgeschenkje te maken voor den 28sten Augustus.”

De Duitse filosoof, socioloog en bioloog Helmuth Plessner was van 1934 tot 1951 werkzaam aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij introduceerde in Groningen een nieuwe denkrichting: de filosofische antropologie, die het wezen van de mens bevraagt. Hoe verhouden we ons tot elkaar in een tijd van opkomend extremisme? Deze nog altijd actuele kwestie had de filosoof aan den lijve ondervonden: Plessner zelf was als halfjood gevlucht voor het Naziregime, en nam ook in Groningen lange tijd de positie van een buitenstaander in.

In onze kluis ligt handschrift 494, de Groninger Lutherbijbel uit 1527. Hij ligt er al eeuwen, dus we zijn aan zijn aanwezigheid gewend geraakt. Daarom hebben we niet meer door hoe bijzonder hij als historisch object is of hoe hij een markering is van het einde van de Middeleeuwen. Om het belang te begrijpen moeten we eerst weten wie Luther was.

Toen ik door toeval drie exemplaren van Hovwelyck van Jacob Cats uit 1625 onder ogen kreeg, leek het mij een leuke gelegenheid om aan de hand van dit drietal te laten zien dat exemplaren van 17e eeuwse uitgaven onderling vaak kleine en grotere (zetsel)verschillen hebben. Niet zelden bracht de drukker tijdens het drukproces van één editie nog veranderingen aan. Wanneer is er sprake van verschillende edities, die ieder een eigen beschrijving in de catalogus dienen te hebben?

"Een jaar of tien geleden schonk iemand het KinderBoekenHuis in Winsum een verzameling oude prenten. De naam van de schenker is inmiddels niet meer te achterhalen, maar een regelmatige bezoeker uit die tijd bleek erg geïnteresseerd: Aernout Borms. Uit zijn reactie bleek dat het een waardevolle verzameling betrof, maar om de een of andere reden werden de prenten terug in de map gedaan en hebben ze jarenlang onaangeroerd in een hoek gelegen.
Twee jaar geleden heb ik de map eens open gemaakt. Ik was op slag verliefd en ben gaan beschrijven wat erin zat..."

De bibliotheek van Wittewierum is al eeuwen verleden tijd. Hij bestond alleen, toen daar ook een klooster was. In 1561 is dat klooster Bloemhof opgeheven. De laatste resten zijn verdwenen in de 19e eeuw. Toch zijn wel boeken uit die bibliotheek bewaard gebleven. Zelfs meer dan we lange tijd dachten.

De laatste weken had ik mij voor de nieuwe vaste tentoonstelling in het Universiteitsmuseum verdiept in Nobelprijswinnaar en hoogleraar mathematische fysica Frits Zernike (1888-1966) — een van de iconen van de Rijksuniversiteit Groningen. In de literatuur had ik een verwijzing gevonden naar een in de UB aanwezig ‘Zernike-archief’, dat ik echter in de catalogus niet terug kon vinden.
Nog geen vijf minuten later lag er een kopie van een beschrijving van het ‘Zernike-archief’ op mijn werkplek. En even later stond ik met medewerker Evert Jan Reker in de kluis enigszins verbouwereerd naar de rij archiefdozen te kijken...

Een aloude vraag is deze: Ubbo Emmius was inderdaad de eerste rector van de universiteit van Groningen, maar dat is toch wel wat anders dan stichter? Een nieuwe school benoemt een directeur, maar die is dan toch niet meteen de oprichter? En zou die eer niet vooral moeten gaan naar burgemeester Alting, de heren Phebens, Rengers ten Post, Lewen en de syndicus Scato Gockinga? Zover willen de historici toch niet gaan. Klaas van Berkel, de laatste biograaf van de universiteit, schrijft: “Ook al is hij niet de eigenlijke stichter, zonder hem zou de universiteit niet van de grond zijn gekomen en een succes geworden zijn.”

In mijn vorige blog liet ik zien dat de incunabelencollectie van de UB Groningen zeer divers is. Deze keer zal ik proberen te ontsluieren waar deze diversiteit vandaan komt. De eerste oorzaak van deze verscheidenheid is te vinden in de definitie van een incunabel. De categorie van incunabelen beslaat namelijk niet alleen boeken, maar alles wat gedrukt werd voor 1501. Zoals ik eerder liet zien, kon dit gaan om een werk van Avicenna van enkele honderden folia, maar ook om een aflaat van slechts één folium.

Op 22 november 2017 overleed op 90-jarige leeftijd de eminente en geliefde hoogleraar Griekse taal- en letterkunde Stefan Lorenz Radt . Zijn uitgebreide boekencollectie heeft hij nagelaten aan de Universiteitsbibliotheek. In september 2018 zijn ca. 350 strekkende meter boeken, tijdschriften en wetenschappelijke documenten overgebracht vanuit het huis van de familie Radt in Onnen naar het boekenmagazijn op de campus Zernike. Enkele tientallen oude drukken bewaren we in de kluis bij de afdeling Bijzondere Collecties van de UB.

Filosoof Damiaen Denys zei in dagblad Trouw dat “het coronavirus een gezonde correctie op onze megalomane levensstijl is, een tik van de Schepper, de natuurwet.” Een citaat van ex-wielrenner en Tourwinnaar Jan Janssen uit een interview tijdens de pandemie: “Misschien, bedacht hij, terwijl hij naar de ontluikende bloemen keek, wil de natuur ons iets vertellen.”

We leven in bijzondere tijden. De mensheid verkeert in crisis. Wereldwijd voeren we weer oorlog—deze keer niet tegen elkaar, maar tegen een virus. De strijd is nog niet gestreden, maar het ergste leed lijkt geleden. Het maatschappelijke leven komt weer op gang. De RUG is nog grotendeels gesloten, maar als eerste onderdeel zijn haar laboratoria weer open. Hierbij hoort ook de onderzoekszaal Bijzondere Collecties van de UB. Is dat vreemd? Nee, want BC is het laboratorium waar je de mensheid kunt onderzoeken.

In deze tijden van crisis is bijna iedereen een kluizenaar geworden. Maar wij zijn in de geschiedenis niet de enigen die de deur niet uit gaan...

Hakenkruizen, aambeelden, zwaarden, kransen, beelden van arbeiders, gedichten en citaten van grote dichters en denkers. Op de afdeling Bijzondere Collecties van de UB blader ik door stapels geïllustreerde affiches die als ‘Wochenspruch der NSDAP’ in Nazi-Duitsland onder de bevolking werden verspreid...

Bij de term incunabel zul je waarschijnlijk niet direct denken aan een universiteitsbibliotheek, in elk geval ik deed dat niet. Het betreft echter een van de waardevolste schatten van de UB, namelijk boeken gedrukt vóór 1501. De term verwijst naar het Latijnse woord incunabulum, dat wieg betekent. Dit is een metaforische verwijzing naar de vroege ontwikkeling van iets. Deze verwijzing is toepasselijk, aangezien deze categorie printwerk verwijst naar gedrukte boeken uit de vroegste fase van de boekdrukkunst in Europa.

De Groninger Emo (Fivelingo, 1175 – Wittewierum, 1237) vertrok al in de Middeleeuwen naar Oxford om te gaan studeren. Zo staat het op de website van Oxford University: “Eeuwen voordat de grote hedendaagse universiteiten bestonden,verwelkomden wij al onze eerste internationale student, Emo van Friesland, in 1190.”
Omgekeerd kwamen later ook de Britten naar Nederland. Op 14 augustus 1730 schreven zich bijvoorbeeld drie studenten uit Schotland in bij de Universiteit van Groningen, namelijk de heren Bute, Bothwell en Middleton.

In 1606 namen twaalf rederijkerskamers deel aan het Haarlemse Landjuweel , een feestelijke competitie van dichtgenootschappen. De competitie was verbonden aan een loterij die geld moest opbrengen voor de bouw van een nieuw Oude Mannenhuis in de stad (tegenwoordig het Frans Halsmuseum). Dichtmeester Zacharias Heyns bracht verslag uit van dit evenement. Het verslag is het omvangrijkste en indrukwekkendste rederijkersverslag dat ooit is verschenen.

Medewerkster Elje Teda Buist van de afdeling Bijzondere Collecties had een bijzondere band met de onlangs overleden dichter, prozaïst en boekhandelaar Henny Prins.

Al eeuwenlang wordt gegist naar de identiteit en locatie van de drukker van het het Freeska Landriucht, het eerste gedrukte boek in het Fries...
Een gastblog van Anne Tjerk Popkema en Herre de Vries.

"Ik ben secretaris van ons Gauronica. Zo noem ik onze stad altijd." Dit schreef een van de invloedrijkste Groningers aller tijden op 19 oktober 1480 aan een vriend hier uit de buurt...