Nazi-propaganda in de UB

Hakenkruizen, aambeelden, zwaarden, kransen, beelden van arbeiders, gedichten en citaten van grote dichters en denkers. Op de afdeling Bijzondere Collecties van de UB blader ik door stapels geïllustreerde affiches die als ‘Wochenspruch der NSDAP’ in Nazi-Duitsland onder de bevolking werden verspreid. Tussen juli 1937 en april 1945 werd elke week een nieuw propagandistische affiche op posterformaat uitgegeven. Leuzen als ‘Der Führer hat immer Recht’ prijkten zodoende op de muren van ministeries, gemeentehuizen, scholen, restaurants, ziekenhuizen, kantoren en werkplaatsen. Onder de titel ‘Parool van de Arbeidsweek’ verschenen deze aanplakbiljetten tijdens de bezetting ook in Nederland.

Ik zocht naar deze affiches op verzoek van de Berlijnse Professor Bernd Sösemann die onderzoek doet naar deze propagandistische aanplakbiljetten; hij had mij gevraagd of de Nederlandse affiches bewaard zijn gebleven. Een enkel exemplaar wordt zo nu en dan op online veilingen aangeboden, maar de meeste van deze affiches zijn te vinden in Groningen in de UB en bij het NIOD. In de archieven van het NIOD liggen circa 70 exemplaren, die wellicht op termijn digitaal te raadplegen zullen zijn. De afdeling Bijzondere Collecties van de RUG heeft er ook ruim 70 in haar bezit. Zover ik kon achterhalen is Groningen de enige UB waar een dergelijke selectie te vinden is.

Zoals de titel al duidelijk maakt, zijn de fraai vormgegeven affiches gericht op arbeiders: ze hadden tot doel hen te overtuigen zich achter het nationaalsocialisme te scharen. Naast anonieme teksten zijn de meeste citaten en uitspraken afkomstig van grote Duitse namen: Frederik de Grote, Beethoven, Napoleon, Clausewitz, Goethe, Schiller, Bismarck, Fontane, Moltke, Hindenburg, Treitschke, Wagner, Hitler, Goebbels, Ribbentrop, Göring. Voor de Nederlandse versies zijn ook citaten opgenomen van antirevolutionair politicus Groen van Prinsterer, Vondel (overigens geboren in Keulen), de Zuid-Afrikaanse Boerengeneraal en politicus De Wet, en de NSB-voormannen Woudenberg en Mussert. Opmerkelijk genoeg zijn ook teksten van socialistische dichters als Henriette Roland-Holst en Margot Vos gebruikt.

Het gebruik van teksten van socialisten hangt samen met de ontstaansgeschiedenis van het Nederlands Arbeidsfront (NAF) dat mede verantwoordelijk was voor de publicatie van het ‘Parool van de Arbeidsweek’. Het NAF was bedoeld als vervanging van de socialistische vakbonden. Omdat de Duitse bezetter aanvankelijk de Nederlandse bevolking nog voor zich probeerde te winnen werd waarschijnlijk om die reden gebruikgemaakt van teksten van socialisten; dus om de mensen er van te overtuigen dat de socialistische idealen in lijn liggen met (of vervangen konden worden door) het nationaalsocialisme.

Al bladerend door de stapel affiches werd me duidelijk dat deze wekelijkse propaganda het wereldbeeld en de politieke opvattingen van de Nederlanders niet onberoerd zullen hebben gelaten. Het is een bron waaruit haarfijn blijkt hoe geraffineerd de propagandamachine was. Niet alleen door deels citaten van Nederlanders te gebruiken, maar ook door de keuze van teksten die nadrukkelijk gericht zijn op een brede laag van de bevolking: ‘De eerbied voor den arbeid is de kracht van het volk’ (anoniem), of: ‘Slechts arbeid verjaagt angst en zorgen’ (anoniem). Maar ook scherper gesteld: ‘Wie zijn volk liefheeft, kan dit bewijzen door de offers, die hij er voor brengen wil’ (Hitler), en een bekende: ‘Gij zijt niets – uw volk is alles!’ (Hitler).

Minstens zo bevreemdend als de toe-eigening van socialistische dichters zijn de citaten van Goethe in deze context: ‘Men kan in ware vrijheid leven en toch niet ongebonden zijn’. Zo’n uitspraak is volledig uit de context gehaald van Goethes ethiek en diens Bildungsidealen. Ze wordt vervolgens ingezet voor een ideologie die ver afstond van waar deze dichter voor stond, namelijk humanisme en wereldburgerschap.

Kortom, deze affiches zijn een bijzondere vondst in de UB van Groningen en bovenal van historisch belang. Nader onderzoek is nodig; het is bijvoorbeeld maar zeer de vraag of de socialisten en antifascisten als Vos en Roland-Holst op de hoogte waren van dit gebruik van hun teksten en of zij daartegen in verzet kwamen. Ook is het van belang te weten waar precies deze affiches allemaal te lezen waren, en wat de relatieve impact ervan was op de bevolking; had het bijvoorbeeld zin om in Nederland citaten van Goethe en Schiller in te zetten, of werd hier meer waarde gehecht aan Nederlandse schrijvers? En zijn de citaten ook daadwerkelijk van deze auteurs?

Bovendien, in tijden van fake news, alternative facts en post-truth is een onderzoek naar de functie en werking van propaganda geen overbodige luxe. Want hoe kritisch zijn wij ten aanzien van het huidige politieke taalgebruik (framing) en de ‘digitale affiches’ op (sociale) media die daarmee gepaard gaan?

Met dank aan Professor Bernd Sösemann. De werktitel van zijn boek dat in het najaar verschijnt:

• NS-Mobilisierungsstrategien im Alltag. Das Propagandamedium „Wochenspruch der NSDAP“ 1937 – 1945.
  Erster Band: Monografie, Dokumentation und Hilfsmittel
  Zweiter Band: Teilband I Edition der Gau- und Reichsausgaben, 1937-1938/39
  Teilband II Edition der Gau- und Reichsausgaben, 1939-1945

De banden beslaan ruwweg 2.000 pagina’s manuscript en zullen in de herfst van 2020 verschijnen bij Franz Steiner Verlag (Stuttgart) in de serie “Beiträge zur Kommunikationsgeschichte”.

Duitse afbeeldingen: Arbeitsstelle für Kommunikationsgeschichte und interkulturelle Publizistik (AKiP), Sammlung Bernd Sösemann, Freie Universität Berlin.

Nederlandse afbeeldingen: Universiteitsbibliotheek Groningen, Archief Hallema

Tevens mijn dank aan Tobias van der Knaap van het IISG en Femke Jacobs van het NIOD in Amsterdam.