‘Geen tijd meer te verliezen’.

Wanneer je uit de archieven van de UB Groningen een doos uit een nalatenschap in handen krijgt, is het spannend wat je aantreft. Eerst is het maar gewoon uitpakken, voordat het echte ordenen en opbergen in zuurvrije mappen kan beginnen. De afgelopen weken heb ik mij verdiept in het archief van het Comité Albert Schweitzer, een Gronings comité dat in 1957 met een handtekeningenactie de VN wil oproepen om te stoppen met atoombomproeven. De aanleiding van de oprichting is een radiorede van Albert Schweitzer die de VPRO op 3 mei 1957 uitzond. Albert Schweitzer was een Duitse arts, filosoof en theoloog, bekend om zijn werk over cultuur en ethiek. In de laatste jaren van zijn leven maakte hij zich zorgen om de wapenwedloop en het gebruik van atoomwapens, een gevaar dat in de Koude Oorlog steeds concreter werd.

Op het hoogtepunt van de Koude Oorlog deed Schweitzer een beroep op de menselijke rede en riep op tot bezinning en handelen. Zijn toespraken werden onder meer in de periodiek De Vredesstem afgedrukt. Op 24 mei 1957 werd in Groningen een openbare vergadering georganiseerd waar onder anderen Adriaan Viruly, piloot en verzetsheld, en H.J. Groenewold, hoogleraar in de theoretische natuurkunde aan de universiteit van Groningen, hun waarschuwende geluid lieten horen over de onberekenbare gevolgen van proeven met atoomwapens. Vijf dagen later werd het Comité Albert Schweitzer tegen atoombomproefnemingen opgericht. Het comité bestond uit negen leden afkomstig uit diverse beroepsgroepen.

De bekendste en meest voorkomende naam is die van de drijvende kracht: J. Le Rütte, gepensioneerd lerares en secretaresse van het comité. Zij was een bekend pacifist uit de kring van de vredesbeweging De Derde Weg en de Algemene Nederlandse Vredesactie. In 1952 werd zij bij de Tweede Kamerverkiezingen kandidaat voor de Socialistische Unie. Later trad zij toe tot de Pacifistische Socialistische Partij die haar in 1958 kandidaat stelde voor de gemeente Groningen. In november 1958 vertrok ze naar Genève om bij een atoomconferentie aan te dringen op het stopzetten van atoomproeven.

Het Albert Schweitzer Comité organiseerde een grootschalige handtekeningenactie tegen kernproeven om deze aan te bieden aan de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Bij ondertekening werd verzocht om niet alleen naam, beroep en adresgegevens in te vullen, maar ook ‘een bijdrage in de kosten van minimum f 0,10’ te leveren. De handtekeningzetters moesten boven de achttien zijn. Bovenaan de handtekeningenlijst was te lezen: ‘Er is geen tijd meer te verliezen’, want gezien ‘het steeds toenemende aantal ontploffingen wordt het voor onze actie kort dag’. Het comité richtte zich in eerste instantie op Noord-Nederland, maar er was al snel contact met het buitenland. Daarbij werd soms in Esperanto gecommuniceerd. De actie stopte in 1958. Er waren toen meer dan 50.000 handtekeningen verzameld uit twaalf verschillende landen, waaronder Engeland, Frankrijk, het voormalige Oost-Duitsland, Japan en Vietnam.

Het comité zocht steun bij verschillende kerkgenootschappen, die zich uitspraken over de gevaren die de wereldbevolking bedreigden als gevolg van de proeven met atoombommen en de daaruit voortvloeiende radioactieve besmetting. De Zwitserse theoloog Karl Barth en de Wereldraad van Kerken waren eveneens medestanders.

Hoewel het comité qua doelstelling parallel liep met die van de Anti-Atoombom-Actie (AAA), zouden ze nooit samenwerken. Uit de briefwisseling met de AAA blijkt dat er veel onderlinge misverstanden bestonden. Het meningsverschil spitste zich toe op de haalbaarheid van de handtekeningenactie. In één van haar brieven noemt Le Rütte de AAA ‘een soort dictator, die zich alles wil aantrekken’. Tevens correspondeert ze met het Velser Actie Comité dat ook een handtekeningenactie op touw zet. Met April Carter van The Direct Action Committee against Nuclear War uit Londen correspondeert Le Rütte over de organisatie van de internationale Vredesmars van San Francisco naar Moskou in 1960. Het doel van de mars was om in elk land waar de mars doorheen trok de regering op te roepen tot eenzijdige atoomontwapening.

Verder komen er uit het archief krantenknipsels tevoorschijn, maar ook documentatie, tijdschriften, bladen en nieuwsbrieven, die allemaal als onderwerp wereldvrede en atoomwapens hebben. Ze dragen veelzeggende namen als De Derde Weg, Ban de oorlog uit, De Vredesstem, Nieuwe Strijd en De Wereldburger. Ook tal van bladen uit het buitenland, zoals Atomzeitalter, Das Gewissen en The War Resister, zijn nu netjes geordend in dozen. Het archief van het Comité Albert Schweitzer vormt daardoor een mooie aanvulling op ons archief van professor B.V.A. Röling, dat eveneens zicht biedt op de geschiedenis van de vredesbeweging.