Centsprenten voor de UB

Een jaar of tien geleden schonk iemand het KinderBoekenHuis in Winsum een verzameling oude prenten. De naam van de schenker is inmiddels niet meer te achterhalen, maar een regelmatige bezoeker uit die tijd bleek erg geïnteresseerd: Aernout Borms. Uit zijn reactie bleek dat het een waardevolle verzameling betrof, maar om de een of andere reden werden de prenten terug in de map gedaan en hebben ze jarenlang onaangeroerd in een hoek gelegen.

Twee jaar geleden heb ik de map eens open gemaakt. Ik was op slag verliefd en ben gaan beschrijven wat erin zat. Ik kreeg hulp van dr. Adriaan Plak. Hij was in zijn werkzame leven conservator Kerkelijke Collecties in de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam. Inmiddels gepensioneerd reist hij regelmatig naar Winsum en doet onderzoek in onze boekencollectie. Als dank voor onze gastvrijheid schonk hij ons een baksteen van een naslagwerk: Kinderprenten, volksprenten, centsprenten, schoolprenten: populaire grafiek in de Nederlanden 1650–1950. (ill. 1) Een van de auteurs bleek de heer Borms te zijn. Het boek is 1001 pagina’s dik en uitbundig geïllustreerd. Met behulp van dit fantastische boekwerk, adviezen van de heer Plak en de beschrijvingen van het Rijksprentenkabinet (Rijksmuseum Amsterdam) kon ik de prenten beschrijven.

Naarmate het werk vorderde, bleek dat we inderdaad iets kostbaars en bijzonders in huis hadden. Maar we realiseerden ons ook, dat dit niet paste in onze boekencollectie. En bovendien dat we de kennis noch de middelen hadden om ze duurzaam te bewaren. Dus ging ik op zoek naar een betere bewaarplaats. Een belangrijke voorwaarde voor ons was, dat de verzameling toegankelijk zou zijn voor iedereen die ze wilde bekijken of gebruiken. Zowel het Rijksprentenkabinet in Amsterdam als de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag bleek belangstelling te hebben. Maar zij wilden de prenten eruit halen die van belang waren voor hun eigen collectie en het was niet duidelijk wat de plannen waren met de overige exemplaren. Wij vonden het belangrijk om onze verzameling intact te houden.

En toen bood Tonnis Musschenga (gepensioneerd medewerker Bijzondere Collecties) de Universiteitsbibliotheek Groningen aan als bewaarplaats. De prenten blijven eigendom van het KinderBoekenHuis en in de kluis van de Bijzondere Collecties kunnen ze duurzaam worden bewaard. In coronatijd is een bruikleencontract opgesteld en zijn de prenten vervoerd naar de UB. Daar zijn ze inmiddels in de eigen catalogus opgenomen en iedereen die ze wil bekijken of gebruiken kan dat doen onder het ‘strenge’ toezicht van de medewerkers van de UB. Een fantastische oplossing.

De speciale belangstelling van Aernout Borms had Abramsz Kinderprenten serienummer 5. De 24 prenten zijn gebonden in een boekwerk en onze collectie bevat waarschijnlijk de enige complete serie die nog bestaat. (ill. 2a-b) Ik kon hem verzekeren, dat ze goed toegankelijk zullen zijn en dat ze duurzaam bewaard gaan worden.

Wat zijn centsprenten?

Ik geef hier de beschrijving door de KB:

Centsprenten zijn een goedkope vorm van massadrukwerk uit de achttiende en negentiende eeuw. De afgebeelde onderwerpen lopen uiteen van Hollandse helden tot Bijbelverhalen en kinderspel.

Goedkoop massadrukwerk

In de 18e en 19e eeuw zijn honderden miljoenen centsprenten gedrukt en verspreid in Nederland en Vlaanderen door tientallen drukkers, uitgevers en wederverkopers. Ze waren bestemd voor de onderste lagen van de samenleving en voor kinderen. Ze zijn gedrukt op goedkoop papier en slecht bewaard gebleven. Oorzaak is deels de slechte kwaliteit van het papier en deels het feit dat erfgoedinstellingen en particuliere verzamelaars er lange tijd weinig belangstelling voor hadden. Dat maakt onze verzameling relatief zeldzaam. Het Rijksprentenkabinet heeft de grootste collectie centsprenten. Hoeveel van de 700.000 objecten in hun collectie centsprenten zijn, heb ik niet kunnen achterhalen. En de Koninklijke Bibliotheek bezit er circa 5000, waarvan er 2500 zijn geschonken door Aernout Borms.

De centsprenten van het KinderBoekenHuis

De verzameling van het KinderBoekenHuis bevat 118 losse prenten en 24 Nederlandse en 20 Franstalige ingebonden prenten. Hiervan zijn 122 stuks uit de 19e eeuw. De vroegste zijn tussen 1800 en 1830 uitgegeven (ill. 3a-3d), de meest recente is uit 1937. Onze collectie bevat een goed overzicht van de verschillende thema’s. Beeldverhalen, soms klassieke sprookjes (ill. 4a-b), vaak met moralistische en educatieve doelstellingen (ill. 5a-b) of met Bijbelse onderwerpen. Andere geven losse opsommingen van onderwerpen. (ill. 6a-b) De tekst is vaak op rijm en er zijn er waar de afbeeldingen illustraties zijn bij kinderliedjes. (ill. 7) Er wordt vaak geen rekening gehouden met tere kinderzieltjes. (ill. 8a-c) Opmerkelijk is wat in die tijd als humoristisch werd beschouwd, waarbij bijvoorbeeld antisemitische en racistische verhalen of afbeeldingen werden opgevoerd. (ill. 9a-b)

Het belang van de collectie

Onze centsprenten geven een goed beeld van de onderwerpen waarin de Nederlandse bevolking geïnteresseerd was in de 19e eeuw en de eerste jaren van de 20e eeuw. Dat maakt ze tot een ware schatkamer voor iedereen die geïnteresseerd is in die periode in Nederland. De prenten kunnen dienen als bron voor velerlei onderzoek: naar tekst en taal, naar het dagelijks leven van onze voorouders, naar (verdwenen) ambachten en beroepen, naar vervoer, naar mode en naar pedagogische opvattingen en rolpatronen. Andere onderwerpen van studie kunnen de illustratietechnieken, illustratoren of druktechnieken zijn. Of uitgeverijen of auteurs.

Het KinderBoekenHuis is heel blij met de mogelijkheid die de UB heeft aangeboden om dit onderdeel van de collectie te bewaren en beschikbaar te stellen voor geïnteresseerden. (ill. 10)