Het getijdenboek van Brecht, een unicum

Als liefhebber van het televisieprogramma Tussen Kunst en Kitsch denk ik stiekem, als ik over een rommelmarkt struin: zou er tussen de beduimelde Penguinpockets en stukgelezen streekromans een bijzonder, waardevol boek te vinden zijn?

Wat een bijzondere ervaring moet het dan ook geweest zijn voor een dame die - buiten beeld - in 1986 in dit programma een handgeschreven boekje onder de aandacht bracht en te horen kreeg dat het ging om een uniek getijdenboekje uit de late vijftiende eeuw! Een getijdenboek is een boek met een verzameling gebeden voor persoonlijk gebruik door leken. De verschillende gebeden werden op vaste (ge)tijden van de dag gelezen, vandaar de naam. De dame was duidelijk huiverig voor bekendheid, want ze ging niet in op het verzoek om contact op te nemen met verschillende experts - onder wie Jos Hermans (1949-2007), Middeleeuwen-kenner, boekhistoricus en handschriftenkundige verbonden aan de RUG. Tot 2023. Ze was inmiddels op leeftijd gekomen en zocht een goede bestemming voor het getijdenboekje. Dit werd de UB Groningen.

‘Ons’ getijdenboek behoorde rond 1480 toe aan ‘Brecht Johan Beert soens’, zo is te lezen op de voorlaatste bladzijde. Deze Brecht was dus de echtgenote van Johan, de zoon van Beert. Zij kon op haar eigen moment van de dag mediteren op verschillende gebeden die opgesteld zijn in het Middelnederlands, de volkstaal van die tijd. De Getijden van Onze Lieve Vrouw (Maria), van het Heilige Kruis, van de Eeuwige Wijsheid en van de Heilige Geest en de Zeven Boetpsalmen, twee Sacramentsgebeden en de Dodenvigilie kon Brecht bidden in een Nederlandse vertaling van de theoloog en kerkhervormer Geert Grote (1340-1384). Hij vertaalde deze teksten uit het Latijn, omdat hij vond dat die ook voor gewone mensen beschikbaar moesten zijn. Niet iedereen was het Latijn, de taal van de kerk, machtig. Zijn gebedenboeken waren de bestsellers van de late Middeleeuwen.

De gebeden in dit boek beginnen allemaal met een prachtige, bladgrote, kleurrijke miniatuur (schildering) en met een gehistorieerde initiaal, d.w.z. een hoofdletter met daarin een voorstelling die past bij de tekst die erop volgt. Bij de Maria-getijden en de Dodenvigilie (het gebed tijdens de nachtwake van een overledene) zijn de miniatuur en de initiaal verloren gegaan, omdat de pagina’s eruit zijn gesneden. Wat hierbij kan hebben gestaan, weten we dankzij een in een Parijse kunsthandel opgedoken ‘zusterhandschrift’. We noemen dit getijdenboek zo, omdat het qua inhoud en verluchting (versiering) sterk lijkt op het getijdenboek dat aan de UB is geschonken.

Bij de Maria-getijden staat in het zusterhandschrift een geschilderde afbeelding van de aankondiging van de geboorte van Christus. We zien daarop Maria en de engel Gabriël. Bij de Dodenvigilie is een miniatuur van de zielen in Abrahams schoot geplaatst. Deze afbeelding heeft betrekking op de gelijkenis uit de Bijbel van de rijke man en de arme Lazarus, waarbij de laatste het einde der tijden mag afwachten in de schoot van Abraham. Zeer waarschijnlijk hebben deze afbeeldingen dus ook in ‘ons’ getijdenboek gestaan.

Een andere bijzondere, maar opmerkelijke gelijkenis is de miniatuur bij de Getijden van de Eeuwige Wijsheid. In dit gebed staat de goddelijke kracht centraal die de gelovige moest inspireren tot een godsdienstig leven. De miniaturist schilderde hierbij een afbeelding van de Geboorte van Christus met Jozef, Maria en Jezus in de kribbe. Zij worden nieuwsgierig gadegeslagen door een os en een ezel. Deze combinatie van afbeelding en tekst is onverklaarbaar. Toch moet het een bewuste keuze zijn geweest van de samensteller, omdat het in beide handschriften voor komt.

Dan zijn er nog de overeenkomsten met de zogenoemde ‘Sarijs-handschriften’ - een groep laatmiddeleeuwse handschriften uit de IJsselstreek - die een ander licht op ’ons’ getijdenboekje werpen. Deze handschriften zijn zo genoemd vanwege een kopieerfout in de kalender waar ze mee beginnen. Op 19 januari wordt de sterfdag van de Heilige ‘Sarijs’ herdacht, maar die heilige heeft nooit bestaan. Vermoedelijk gaat het hier om een samentrekking van ‘S(int) Marijs’ tot ‘Sarijs’. Dat is ook het geval in ’ons’ getijdenboekje. Net als in veel Sarijs-handschriften staan er veel dezelfde miniaturen in. Bijvoorbeeld bij de Kruisgetijden zien we een aan het kruis genagelde Christus met daarbij de belangrijkste aanwezigen: zijn moeder Maria en zijn geliefde discipel Johannes. Ook de initiaal is ingevuld met een tekening van de lijdende Christus.

Ondanks alle overeenkomsten met andere manuscripten blijft dit getijdenboekje enig in zijn soort en het is fascinerend te ontdekken dat de miniaturist of samensteller bepaalde onverklaarbare keuzes maakte. We zien bij de Getijden van de Heilige Geest bijvoorbeeld een miniatuur van paus Gregorius die de mis opdraagt. Waarom? De initiaal hierbij is daarentegen wel weer passend bij de inhoud van dit getijde. Hij toont Jezus’ apostelen die opkijken naar de hemel waar een duif (symbool van de Heilige Geest) uit neerdaalt. Ook vreemd is de initiaal bij de Boetpsalmen, omdat we David als harpspeler zien en niet (zoals in de Sarijs-handschriften) David die boete doet voor zijn overspel met Bathseba.

Lange tijd is gedacht dat de decoratie van getijdenboeken in handen was van kloosternonnen. Recente bestudering van verluchte handschriften heeft uitgewezen dat bij de productie van een boek een grote hoeveelheid ambachtslieden (kopiisten, penwerktekenaars en boekschilders) betrokken moet zijn geweest. Het verschil in niveau en kwaliteit van de teksten doet echter vermoeden dat voor de vervaardiging van een handschrift en de kleurrijke verluchtingen toevlucht werd gezocht tot zelfstandig in de stad gevestigde ateliers. Voor dit getijdenboekje moet dit een atelier in Zwolle zijn geweest. Ook dialectverschijnselen in de tekst in ‘ons’ boekje wijzen hierop.

Inmiddels is Brechts getijdenboekje gedigitaliseerd, maar iedereen is welkom bij Bijzondere Collecties om dit perkamenten unicum zelf in handen te houden en voorzichtig door te bladeren. Dankzij de anonieme schenkster is het niet in een privécollectie achter slot en grendel beland, onzichtbaar voor liefhebbers van mooie boeken en onbruikbaar voor onderwijs en onderzoek!