VVD jaaroverzicht 1998

Uit: B. de Boer, P. Lucardie, I. Noomen en G. Voer­man, 'Kroniek 1998. Overzicht van de partijpolitieke gebeurte­nissen van het jaar 1998' in: G.Voerman (red.), Jaarboek 1998, Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen (Groningen 1999), 14-94, aldaar 87-94.

Inleiding

In electoraal opzicht was het jaar 1998 voor de VVD uitzonderlijk: nooit eerder hadden de liberalen 38 zetels in de Kamerverkiezingen behaald. Ook bij de gemeenteraadsverkiezingen deed de partij het goed. De gunstige uitslagen waren een welkom verjaardagsgeschenk voor de VVD, die dit jaar een halve eeuw bestond. In de zomer maakte de succesvolle partijleider Frits Bolkestein bekend dat hij terugtrad als eerste man van de VVD.

Vijftigjarig bestaan

Op 24 januari vierde de VVD in Amsterdam uitbundig haar tiende lustrum. ’s Middags was er een symposium, gewijd aan het thema ’verantwoordelijkheid’. De Prof.mr. B.M. Teldersstichting, het wetenschappelijk bureau van de VVD, presenteerde de bundel Publieke verantwoordelijkheid (geredigeerd door Klaas Groenveld en Patrick van Schie). ’s Avonds vierden de liberalen feest met als hoogtepunt een soundmixshow, waarin vele VVD-prominenten in de huid van bekende artiesten kropen. Tijdens het jubileum werd Liberalen onder één dak. VVD: 50 jaar liberale vereniging over de geschiedenis van de jarige partij, geschreven door Henk Vonhoff, ten doop gehouden.

Europese Monetaire Unie (EMU)

In januari lekte uit dat minister Gerrit Zalm van Financiën overwoog af te treden wanneer Nederland zou instemmen met Italiaanse deelname aan de gemeen­schappelijke Europese munt. In de commotie die hierover ontstond – de Italiaanse premier Romano Prodi vroeg premier Wim Kok telefonisch om uitleg – ontkende Zalm dit overigens. Ook Bolkestein verklaarde zich tegenstander: 'Zelfs als de Italianen hun nieuwe schulden met 1,7 procent terugbrengen, zijn we er nog op tegen dat ze meedoen', zo meende hij (NRC-Handelsblad, 12 januari 1998). In maart pleitte Bolkestein in Forum, het blad van de werkgeversorganisatie VNO­NCW, voor het uitstellen van de EMU. Dit zou landen die nog niet voldeden aan de criteria voor deelname aan de EMU, in de gelegenheid stellen om hun financiën op orde te brengen. Voor de coalitiegenoten D66 en PvdA was uitstel echter onbespreekbaar. Ook Zalm vond dit geen reële optie. Eind maart stemde het kabinet – inclusief Zalm – in met de deelname van Italië.

Asielbeleid

In februari ontstond opschudding over uitspraken die Jan Rijpstra, woordvoerder vreemdelingenbeleid in de Tweede Kamer, had gedaan in een vraaggesprek met het Algemeen Dagblad. Hij had daarin geopperd dat Nederland als uiterste consequentie het vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties zou moeten kunnen opzeggen, indien het niet zou lukken om met de andere lidstaten van de Europese Unie afspraken te maken over een evenrediger verdeling van de asielzoekers. Andere politieke partijen spraken hun afkeuring over deze suggestie uit. In een toelichting liet Rijpstra weten een discussie op gang te willen brengen over de vraag, hoeveel vluchtelingen Nederland in staat is op te vangen. Tijdens een Kamerdebat enkele dagen later zei hij, onder druk van een motie van D66-kamerlid Boris Dittrich, die gesteund werd door het CDA en GroenLinks, dat de VVD er niet op uit is het verdrag op te zeggen.

Gemeenteraadsverkiezingen

De gemeenteraadsverkiezingen van 4 maart verliepen voor de VVD succesvol. Met een winst van ruim tweehonderd raadszetels boekten de liberalen aan­zienlijke vooruitgang. De partij won vooral in Noord- en Zuid-Holland. In 72 gemeenten werd de VVD de grootste partij. Het aantal wethouders steeg van 308 naar 338. Hiermee leverden de liberalen 19,6 procent van het totale aantal wethouders. In Groningen gingen de liberalen na 26 jaar oppositie weer deel uitmaken van het stadsbestuur.

In Bloemendaal hadden W. van Luyken en L. Heukels zich, uit onvrede met de ’regenteske’ bestuursmentaliteit van de VVD-fractie in de gemeenteraad, eind 1997 van de VVD afgesplitst en een eigen partij ’Liberaal Bloemendaal’ opgericht. In januari 1998 eiste de Bloemendaalse VVD-afdeling voor de Raad van State vernietiging van het besluit van het centrale stembureau om Liberaal Bloemendaal toe te laten tot de gemeenteraadsverkiezingen in maart. Men vreesde voor verwarring bij de kiezers, omdat het plaatselijke VVD-partijblad dezelfde naam droeg. De eis werd afgewezen, zodat zowel de VVD als Liberaal Bloemendaal deelnamen aan de verkiezingen.

Kandidaatstelling en programma Tweede-Kamerverkiezingen

In het najaar van 1997 was de ontwerpkandidatenlijst voor de Tweede Kamer­verkiezingen opgesteld (zie Jaaroverzicht 1997). Op de algemene vergadering van 31 januari in Arnhem werd de volgorde van de kandidaten definitief vastgesteld. De eerste dertig plaatsen bleven ongewijzigd. Een voorkeursactie van een aantal afdelingen om minister van Verkeer en Waterstaat Annemarie Jorritsma-Lebbink hoger op de lijst te krijgen (op de tweede in plaats van op de derde plaats), mislukte. De tweede positie bleef voorbehouden aan minister van Binnenlandse Zaken Hans Dijkstal. Bolkestein werd opnieuw als lijsttrekker gekozen.

Een dag eerder stelde de vergadering het verkiezingsprogramma Investeren in uw toekomst vast. Het ontwerp hiervan was in oktober 1997 gepresenteerd (zie ook Jaaroverzicht 1997). Over de sociale paragraaf ontstond de meeste discussie. Zo werd het voorstel om de maximale duur van de werkloosheids­uitkering (WW) terug te brengen van vijf naar drie jaar afgewezen. Ook de voorgestelde verlaging van het minimumloon voor alleenstaanden met dertig procent haalde het niet. Men was bang dat deze maatregelen het sociale gezicht van de partij te veel zouden schaden. De paarse coalitiegenoten reageerden verheugd op de bijstellingen van het congres, evenals het CDA. De algemene verwachting was dat het de formatie-onderhande-lingen zou vergemakkelijken.

In het programma werd verder een nieuwe passage opgenomen over (hard-) drugsbestrijding, met vooral aandacht voor de vaak ermee gepaard gaande criminaliteit. De aan-wezigen namen ook een amendement aan van de partij­commissie Volksgezondheid, waarin werd gepleit voor het verwijderen van euthanasie en zelfdoding uit het Wetboek van Strafrecht. Bolkestein liet in zijn toespraak tot de ledenvergadering weten door te willen gaan met paars. Voorwaarde was wel dat de coalitiegenoten de middeninkomens – waaruit immers de sociale zekerheid werd gefinancierd – ongemoeid moesten laten.

Affaire Van Baalen

Eind maart raakte campagneleider en kandidaat-Tweede-Kamerlid Hans van Baalen in opspraak wegens berichten in de media dat hij in zijn jeugd rechts­extremistische sympathieën gekoesterd zou hebben. Zo meldde Vrij Nederland (28 maart 1998) dat Van Baalen in zijn Leidse studententijd, als voorzitter van de studentenweerbaarheid Pro Patria, het Horst Wessellied (het partijlied van Hitlers NSDAP) zou hebben gezongen. Enkele dagen later onthulde het televisie­programma Netwerk dat hij als zestienjarige een steunbetuiging zou hebben geschreven aan Joop Glimmerveen van de Nederlandse Volksunie (NVU). Van Baalen ontkende alle beschuldigingen. Begin april schortte hij zijn werkzaamheden als campagneleider op, omdat hij tijd wilde vrijmaken om zijn naam te zuiveren. Tweede Kamerlid en oud-woordvoerder van Bolkestein Clemens Cornielje nam zijn taken over. Van Baalen behield in eerste instantie wel zijn verkiesbare negenentwintigste plaats op de kandidatenlijst voor de Tweede Kamer. Hangende zijn verweer bleef de VVD achter hem staan. Na nieuwe getuige­nissen van oud-klasgenoten in het televisieprogramma Nova besloot Van Baalen echter na de verkiezingen voorlopig geen zitting te zullen nemen in de Kamer. Hij hoopte zo zijn partij in verkiezingstijd geen verdere schade te berokkenen. Bolkestein noemde zijn beslissing ’honorabel, tragisch maar onvermijdelijk’ (NRC-Handelsblad, 6 april 1998).

In juli begon een commissie van drie leden van de Raad van State op verzoek van het hoofdbestuur van de VVD een onderzoek naar de beschuldigingen aan het adres van Van Baalen. De commissie werd voorgezeten door Jim Polak (VVD) en bestond verder uit Jan Vis (D66) en Aad Kosto (PvdA). In november kwam zij tot de conclusie dat de beschuldigingen ongegrond waren: van rechts­extremistische activiteiten van Van Baalen was niets gebleken. Ten aanzien van de brief aan Glimmerveen verklaarde een schriftdeskundige dat deze waar­schijnlijk door een ander geschreven was. Volledige zekerheid hierover kon niet gegeven worden, temeer daar Glimmerveen weigerde met het onderzoek mee te werken. Het hoofdbestuur van de VVD verklaarde op 17 november Van Baalen volledig te rehabiliteren en hem dus ook niets in de weg te zullen leggen als hij zijn plaats in de Tweede Kamer zou opeisen (wat mogelijk werd wanneer een Kamerlid zou aftreden).

Tweede-Kamerverkiezingen

Op 17 april begon de VVD haar verkiezingscampagne met een manifestatie in Amersfoort. Voor het organiseren van verkiezingsavonden maakte de partij gebruik van de diensten van experts van het bedrijf Endemol. Er vonden manifestaties met talkshows plaats. Ook hielden de liberalen ochtendlijke persconferenties. Om jonge kiezers te bereiken organiseerde de VVD op 3 mei samen met de Jongeren Organisatie Vrijheid en Democratie (JOVD) een lande­lijke liberale jongerendag in Delft.

Tijdens de campagne kwam de VVD nogal eens in aanvaring met de PvdA. Zo wilde minister Zalm van Financiën de uitvoering van de sociale zekerheid aan de markt overlaten; PvdA-minister Ad Melkert van Sociale Zaken en Werkgelegen­heid vond dit echter een taak van de overheid. Andere verschillen van mening tussen beide partijen betroffen de aftrekbaarheid van hypotheekrente voor de eigen woning en het asielbeleid. Eind april stelde Bolkestein zich tijdens een verkiezings-debat met PvdA-leider Kok voor de RTL-televisie voor het eerst openlijk kandidaat voor het premierschap.

De Tweede Kamerverkiezingen op 6 mei bezorgden de VVD met 38 zetels een historische overwinning. De winst van zeven zetels was voor een deel toe te schrijven aan de jongere kiezers. Bolkestein noemde in zijn toespraak tot de algemene vergadering van 15 en 16 mei deze bijeenkomst het 'congres van de overwinning' (Vrijheid en Democratie, juni 1998). 'Schaduwkanten' vond hij dat naar verhouding weinig ouderen en vrouwen op de VVD hadden gestemd.

Afscheid Bolkestein

Begin juli kondigde Bolkestein zijn vertrek als voorzitter van de Tweede Kamerfractie aan. Na acht jaar de partij te hebben geleid -l anger dan zijn voorgangers, op VVD-oprichter Pieter Oud na - vond hij dat het tijd werd voor 'nieuwe dynamiek en een nieuw elan' (Vrijheid en Democratie, september 1998). Op 30 juli trad hij af en koos de fractie op zijn voordracht Dijkstal tot voorzitter. Cornielje werd vice-voorzitter. Bolkestein was van plan tot het eind van 1999 als 'vliegende kiep' in de Tweede Kamer te blijven.

Op de partijraad van 1 augustus nam Bolkestein officieel afscheid als politiek leider. Partijvoorzitter Willem Hoekzema prees hem voor de wijze waarop hij de partij had geleid. 'Hij heeft de eenheid teruggebracht in de partij, de VVD een stevige plaats in de Nederlandse politiek gegeven en is de aanvoerder in de politieke discussie geweest' (Vrijheid en Democratie, september 1998).

Op 29 september presenteerde Bolkestein in Den Haag een politiek dagboek over de periode 4 maart tot 4 augustus, zijn laatste maanden als leider van de VVD, onder de titel Haags duet; het tweede deel van het boek bevatte een dag­boek over dezelfde periode geschreven door NOS-journaliste Margriet Brand­sma.

Kabinetsformatie

Op de partijraad van 1 augustus werd ook het regeerakkoord goedgekeurd. Bolkestein gaf meteen toe dat het akkoord op enkele punten tekort schoot, zoals de wegenbouw waar te weinig geld voor uitgetrokken werd, de bezuinigingen op defensie en de besluiteloosheid ten aanzien van de toekomst van Schiphol. Hij betreurde ook dat de VVD met weinig vrouwen in het kabinet kwam. De Vrouwen in de VVD hadden hier ook kritiek op.

Door toetreding van Loek Hermans tot het kabinet verloor Friesland zijn Commissaris van de Koningin. In november werd in deze functie oud-minister Ed Nijpels benoemd, met ingang van 1 januari 1999.

Partijvoorzitterschap

Evenals CDA, GroenLinks en PvdA moest de VVD in 1998 een nieuwe voorzit­ter gaan zoeken. Hoekzema liet in september weten, deze functie vanaf mei 1999 niet meer te kunnen combineren met het burgemeesterschap van Den Helder. In december droeg het hoofdbestuur Bas Eenhoorn voor als opvolger. Eenhoorn was bedrijfsadviseur en oud-burgemeester van Schiermonnikoog en Voorburg, en bovendien in de jaren tachtig lid van het hoofdbestuur geweest. Om de taak van de voorzitter te verlichten besloot het hoofdbestuur de functie van tweede vice-voorzitter te creëren; deze zou de politiek plaatsvervanger van de voorzitter worden, terwijl de eerste vice-voorzitter vooral belast was met de inhoudelijke politieke discussie in de partij.

Provinciale Statenverkiezingen 1999

In april verscheen ter voorbereiding van de Provinciale Statenverkiezingen in 1999 de Leidraad VVD-provincieprogramma 1999-2003, samengesteld door de VVD-Bestuurdersvereniging in opdracht van het hoofdbestuur. In de zomer benoemde dit orgaan P.H. Ginjaar tot ‘campagneleider 1999’.

Eerste Kamerverkiezingen 1999

In september werd bekend wie de afdelingen kandidaat stelden voor de in 1999 te kiezen Eerste Kamer. De afdeling Den Haag stelde de oud-opperbevelhebber van de strijdkrachten Hans Couzy kandidaat, die voor zijn vertrek in 1996 kritiek had geleverd op zijn minister (en partijgenoot) Joris Voorhoeve. Toen het hoofdbestuur in oktober een ontwerplijst opstelde, ontbrak daarop echter Couzy. Wel stonden zeven andere nieuwelingen op de lijst, waaronder de Leidse hoogleraar medische ethiek Heleen Dupuis op plaats zes. Fractievoorzitter Frits Korthals Altes kreeg de eerste plaats. In maart 1999 zou de algemene vergadering de lijst definitief vast moeten stellen.

Europese verkiezingen 1999

Tegelijk met de Eerste-Kamerverkiezingen werden de Europese verkiezingen voorbereid. Deze kandidatenlijst zou aangevoerd moeten worden door Jan Wiebenga - oud-lid van de Tweede Kamer en oud-burgemeester van Eelde-Paterswolde - zo stelde het hoofdbestuur in oktober voor. De zittende parlementsleden Florus Wijsenbeek en Jessica Larive zagen af van een ver­kiesbare plaats. Wijsenbeek kreeg als lijstduwer plaats 29. Bij Larive, die helemaal van de lijst verdween, speelde mee dat zij kritiek had gekregen op haar reiskostendeclaraties. Een (verkiesbare) nieuweling op de kandidatenlijst was Jules Maaten, oud-bestuurder van de JOVD en sinds 1992 secretaris-generaal van de Liberale Internationale.

Partijbijeenkomsten

Op 4 en 5 september organiseerde het internationaal secretariaat van de VVD een seminar voor campagneleiders van liberale partijen in Midden-en Oost-Europa in Den Haag. Bolkestein zat ’s middags een panel voor.

Op 31 oktober besprak de partijraad in Bussum de begroting van het nieuwe kabinet, eerst in werkgroepen en vervolgens plenair. Minister Jozias van Aartsen van Buitenlandse Zaken nam deel aan de werkgroep buitenlands beleid, defensie en ontwikkelingssamenwerking. Dijkstal sloot de partijraad af met een toespraak, waarin hij onder meer zijn bezorgdheid uitsprak over de financiële en economische instabiliteit in Europa.

Op 28 november vond een themadag over de toekomst van de sociale zekerheid plaats in Zoetermeer, waarbij inleidingen werden verzorgd door FNV-voorzitter Lodewijk de Waal, de voorzitter van de metaalwerk-geversorganisatie FME/CWM A. Kraaijeveld en Hans Hoogervorst, staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkge­legenheid.

Verwante instellingen en publicaties

In januari publiceerde Bolkestein Onverwerkt verleden. Met dit boek deed hij een poging om een discussie op gang te brengen over de vraag hoe het kwam dat zoveel intellectuelen destijds in de ban van het communisme geraakt waren. Bolkestein vond het hoog tijd dat voormalige leden van de CPN verantwoording aflegden over hun verleden. In april verschenen twee bundels met toespraken en beschouwingen van Bolkestein: op 2 april nam oud-premier Dries van Agt in perscentrum Nieuwspoort in Den Haag het eerste exemplaar van Boren in hardhout in ontvangst; op 4 april presenteerde Bolkestein in Amsterdam op een vergadering van het algemeen bestuur van de Liberale Internationale Liberalism in a changing world.

De Teldersstichting publiceerde in november een bundel over De rechten van de mens: liberale beschouwingen, onder redactie van G.A. van der List. Een aantal filosofen, juristen en politici leverden hieraan een bijdrage. Aanleiding was het feit dat de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens vijftig jaar geleden was aanvaard door de Verenigde Naties. Op 19 juni hield het wetenschappelijk bureau een conferentie over ’De rol van politieke partijen bij de democratisering in sub-Sahara Afrika’ in Amsterdam; en op 9 september één over ’Klonen in liberale ogen’ in Den Haag. Op deze laatste bijeenkomst hiel­den onder meer oud-staatssecretaris Erica Terpstra en kandidaat-senator Dupuis een inleiding. Op 19 november organiseerde de Teldersstichting een ’mini-symposium’ over ’De Nederlandse geschiedenis tot 1848: liberale opmaat tot de grondwet?’ De aanleiding hiertoe vormde het door de Stichting uitgegeven boek van M. Wessels, De Nederlandse traditie van vrijheid: een vruchtbare voedingsbodem voor de her-vormingen van 1848, dat deze traditie vanaf de Middeleeuwen tot 1848 reconstrueerde.

De Organisatie Vrouwen in de VVD vierde haar vijftigjarig bestaan op 13 en 14 maart met een symposium over 'Arbeid en zorg' in Noordwijkerhout. Tijdens de bijeenkomst maakte minister van Financiën Zalm zijn voornemen bekend om het kostwinners-voordeel in de inkomstenbelasting geleidelijk af te schaffen. Op 14 november hield de Organisatie in Rotterdam een themadag over water.

De aan de VVD gelieerde Jongeren Organisatie Vrijheid en Democratie (JOVD) congresseerde op 20 en 21 juni. De afgevaardigden namen een nieuwe beginselverklaring aan en kozen een nieuwe voorzitter: Robin Bremekamp volgde in deze functie Ciska Scheidel op. De JOVD hield op 21 en 22 november haar jaarlijkse congres in Vianen. Het bestuur had een beleidsplan opgesteld voor een vèrgaande reorganisatie van de JOVD, dat echter op het congres niet geheel vastgesteld kon worden. Dat gebeurde wel op een extra congres op 19 december. De organisatie zou flexibeler moeten worden, en opgedeeld in drie tamelijk zelfstandige regio’s.

De Bestuurdersvereniging van de VVD kwam op 6 en 7 november in Lunteren bijeen voor haar jaarlijkse congres. Thema was 'Decentralisatie tegenover Europese eenwording'.

De met voorlichting over Europese integratie belaste Mr. H.R. Nord Stichting vierde in 1998 haar tienjarig bestaan met de presentatie van een bundel getiteld Hoe verder met een Europees ideaal onder redactie van Wijsenbeek. Het in samenwerking met de Teldersstichting uitgegeven boek bevatte tien bijdragen over verschillende aspecten van Europese eenwording en de rol van Nord daarbij.

Personalia

In mei raakte staatssecretaris Jan Gmelich Meijling van Defensie in opspraak vanwege vermeende onzuiverheden in zijn declaratiegedrag toen hij burge­meester van Den Helder was. In juni zuiverde de gemeente Den Helder na een intern onderzoek de staatssecretaris van elke blaam: in geen van de onderzochte declaraties was er sprake geweest van onoirbaar gedrag.

Op 6 oktober overleed Margreet Kamp. Zij was van 1982 tot mei 1998 lid van de Tweede Kamer geweest en was kandidaat gesteld voor de Eerste Kamer.

Op 13 december overleed luitenant-generaal b.d. Willem den Toom, van 1963 tot 1965 staatssecretaris en van 1967 tot 1971 minister van Defensie.