Prof.dr. Kocku von Stuckrad: ‘Wetenschap neemt steeds meer de rol van de kerk over’

De rol die religie speelt in het leven van mensen wordt niet kleiner. Wel is het religieuze veld tegenwoordig anders georganiseerd, stelt Kocku von Stuckrad, hoogleraar religiewetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen. Veel mensen staren zich volgens hem blind op de steeds legere kerkbanken in West-Europa. Maar volgens Von Stuckrad moeten we ergens anders kijken. ‘Misschien is het wel zo dat natuurwetenschappers voor een deel de rol van de kerk hebben overgenomen.’

‘Als je religie in de moderne wereld wilt bestuderen, moet je op andere plekken kijken dan je gewend bent’, stelt Von Stuckrad. ‘Religie is niet per se iets waarin je gelooft. Het maakt deel uit van een bredere culturele en publieke sfeer. In de hedendaagse maatschappij speelt religie op een andere manier een rol dan vroeger. Niet alleen op de bekende, gevestigde wijze, maar ook in niet-geïnstitutionaliseerde vormen.’

‘Ik beweer niet dat wetenschappers van nu de priesters van vroeger zijn. Veel wetenschappers zitten in een lab, meten dingen en geven vervolgens een interpretatie van de gegevens. Ze bouwen een model, maar beweren daarmee niet te bouwen aan de werkelijkheid. Toch is er beslist ook een aantal wetenschappers dat zich wel bewust is van deze rol en daar ook mee speelt.’

Religieuze metaforen

De relatie tussen natuurwetenschap en religie is veel ingewikkelder dan soms wordt verondersteld. In de 21e eeuw wordt bij natuurwetenschappelijke projecten nog steeds gebruik gemaakt van religieuze metaforen van creatie. Een voorbeeld daarvan zijn de woorden die president Bill Clinton sprak bij de afsluiting van de eerste fase van het Human Genome Project in 2000: “Today we are learning the language in which God created life.” ‘Een heel religieus getinte uitspraak’, aldus Von Stuckrad. Niet veel later gebruikte Francis S. Collins (medische geneticus, Born-Again Christian én voormalig leider van ditzelfde Human Genome Project) het citaat van Clinton als titel voor zijn boek: The Language of God. Met als ondertitel: A Scientist Presents Evidence for Belief.

Synthetische cel

Een ander voorbeeld komt van moleculair bioloog J. Craig Venter. ‘Vorig jaar creëerde hij als eerste wetenschapper een synthetische cel. Om te bewijzen dat hier sprake is van een nieuwe levensvorm, is in de structuur van die synthetische cel een geheime code met een boodschap gezet. Die boodschap bevat onder andere citaten van James Joyce (“To live, to err, to fall, to triumph, to recreate life out of life”), Robert Oppenheimer en natuurkundige Richard Feynman (“What I cannot build, I cannot understand”).’ 

Von Stuckrad: ‘Het coderen en decoderen van de werkelijkheid is een heel oude filosofische en mystieke traditie. Denk aan Pythagoras en de joodse Kabbala, waarbij wordt gesteld dat de kosmos eigenlijk uit letters en getallen bestaat. Als je die bouwstenen kunt ontcijferen, kun je vervolgens ook zelf schrijven of bouwen. In de Joodse traditie wordt zelfs gezegd dat God de wereld schiep door de Torah te lezen. Het lezen als act van creatie dus.’

Controle over de schepping

‘God imiteren of zelf de rol van schepper aannemen kan theologisch problemen opleveren. Toch is dit in sommige religieuze tradities juist waar het om gaat’, aldus Von Stuckrad. ‘De grens tussen religie, kennis van de natuur, magie en wetenschap wordt dan gauw vervaagd. Zelfs in de hedendaagse biologie draait wetenschap niet enkel om het beschrijven en doorgronden van de natuur, maar ook om de manipulatie ervan. Wetenschappelijke ontdekkingen geven in steeds grotere mate controle over de schepping.’

Deze ontwikkeling is duidelijk een overschrijding van het natuurwetenschappelijke modeldenken, meent Von Stuckrad. Volgens hem wordt hiermee een deel zichtbaar van de transformatie van religie in de moderne geschiedenis. ‘Aan wetenschappelijke ontdekkingen worden duidingen over het bestaan ontleend; natuurwetenschappers treden op als aanbieders van zin, van metafysische of religieuze waarheid.’

Volgens Von Stuckrad hoort dit bij de zoektocht van de mens. En bij de transformatie van religie in de moderne geschiedenis. ‘Mensen gaan wel minder naar de kerk, maar de zoektocht naar zingeving en duiding wordt daar niet minder om.’