In een van de mooiste boeken die ik ooit heb gelezen – Knielen op een bed violen van Jan Siebelink – voert de hoofdpersoon, vader van het gezin, aan het einde van zijn leven zijn doodstrijd. Zijn sektarische orthodox-protestantse geloof dwingt hem ertoe een smal pad te bewandelen dat naar de grazige weiden van het hiernamaals moet leiden. De duivel ligt op de loer om hem van dit pad af te brengen en daarmee in het onheil te storten. Het laatste wat een medebroeder in dit geloof hem voor zijn sterven meegeeft is: “Er is geen vastigheid dan in U.”

Hoe komen we van deze roman naar smart contracts? En dan nog in een blog? Een mens moet soms eens een uitdaging aangaan nietwaar? Ik doe een dappere poging. We gaan een paar grote stappen nemen.

Weber en de wortels van het kapitalisme

Max Weber, de beroemde socioloog uit het begin van de twintigste eeuw, heeft een verhandeling geschreven met als titel ”De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme.” In de meest prangende zin is de door Weber onderzochte protestantse ethiek te vinden in het gedrag van de vader in de roman. Voor de vader staat het zielenheil op het spel. Een moment van wankeling in het geloof kan een enkele reis naar de hel betekenen. De roman speelt zich af in de vorige eeuw, maar de theologische wortels van het beschreven geloof staan in hoge mate op één lijn met die van protestantse, puriteinse sekten die vanuit Europa in de Verenigde Staten vanaf de zeventiende eeuw tot grote bloei kwamen.

Volgens Weber heeft deze ethiek die van het leven van een individu een hachelijk project maakt een beslissende invloed op de geest van het westerse kapitalisme. Aan de hand van citaten van Benjamin Franklin, een van de founding fathers van de Verenigde Staten, laat Weber zien dat dit kapitalisme niet (of niet alleen) samenhangt met zakelijke, moreel indifferente gewiekstheid. Het gaat erom dat een individu kredietwaardig behoort te zijn en diens kapitaal behoort te laten groeien. Dat is in zijn ogen uiteindelijk waar de maatschappij als geheel wat aan heeft.

Het is volgens Weber de protestantse ethiek die Franklin deze kapitalistische ethiek in de mond legt. Weber laat zien dat juist die personen die diep in het puriteinse geloof waren geworteld, een merkwaardige mix konden bereiken van puriteinse rechtschapenheid en kapitalistisch succes. Kort en grof gezegd: wie op krediet van God kan rekenen, kan op zijn beurt op krediet van zakenpartners rekenen. Wie ten overstaan van God op het rechte pad kan lopen, zal dat in het zakelijke verkeer immers zeker ook kunnen. In deze rechtschapenheid als ethische eis ligt voor het Weber het verschil tussen een kapitalisme dat altijd al heeft bestaan in bijvoorbeeld China en het moderne, westerse kapitalisme, dat tot in onze tijd een motor is van het economische gedrag van individuen.

Het rechte pad van het smart contract

We hebben nu dus met hulp van Weber een verbinding kunnen leggen tussen de protestantse ethiek en het westerse kapitalisme. Nu moeten we nog de smart contracts aan die ethiek koppelen. Voor dit blog hoeven we alleen maar te weten deze contracten smart worden genoemd omdat ze zowel zelfexecuterend als onveranderbaar zijn. Stel dat partijen een leasecontract voor een auto willen laten afwikkelen via een smart contract, dan komt dat er praktisch op neer dat de uitvoering van de verbintenis van de leasemaatschappij geautomatiseerd afhankelijk wordt gesteld van de voortdurende nakoming door de lessee. De auto gaat niet starten als de lessee achterloopt met de maandelijkse betalingen.

De profeet van het smart contract, Nick Szabo, heeft laten zien hoe de softwarematige formalisering van contractvoorwaarden eruit ziet. Meer dan het hoe daarvan interesseert mij hier het waarom. Waarom is het wenselijk om contracten te hebben die zich geautomatiseerd uitvoeren en onveranderbaar zijn? Waarom zouden we moeten willen dat contractvoorwaarden gedurende de looptijd van het contract niet niet-nagekomen kunnen worden?

Szabo koppelt deze wenselijkheid aan de goede werking van het kapitalisme. In de derde zin van zijn verhandeling stelt hij: ‘Contracts are also important in politics, not only because of "social contract" theories but also because contract enforcement has traditionally been considered a basic function of capitalist governments.’[1] De Verenigde Staten varen wel bij kapitalisme en kapitalisme vaart wel bij contract enforcement. Wat als het smalle pad dat naar de grazige weiden van het kapitalisme leidt niet door God, maar door de Techniek wordt uitgestippeld?

Religieuze verdwazing

De technische procedure die men moet doorstaan om het rechte, onveranderlijke pad van het contract te kunnen bewandelen kan nu in het verlengde worden gesteld van de religieuze authenticatie die de vader in het boek Knielen op een bed violen heeft moeten doorstaan om in het juiste hiernamaals te komen. Wie serieus geloof hecht aan de wenselijkheid van smart contracts, ziet kennelijk geen vastigheid dan in de Techniek, zoals de diepreligieuze vader uiteindelijk geen andere vastigheid zag dan die in God. Geen wonder dat verkondigingen over blockchain en smart contracts soms sektarische trekken vertonen.

Het meest beklemmende en ontroerende van de roman Knielen op een bed violen is in mijn ogen de verloren strijd van de vader als liefhebbende gezinsman tegen het compromisloze geloof. Zij die hem liefhebben kunnen dat absolute geloof niet navolgen: het is volledig van de wereld losgezongen. Op een veel prozaïscher wijze is ook het geloof in smart contracts en blockchain van de wereld losgezongen. Contractjuristen weten dat. Die begrijpen dat contracteren niet als een abstract, softwarematig proces kan plaatsvinden. Niet zolang contracteren uiteindelijk over echte mensen met echte belangen en echte gevoelens gaat. Met het maken van een contract is de juridische relatie niet vastgesteld. Zij is dan pas begonnen. Wie anders beweert, lijdt aan een religieuze techno-verdwazing … of is een charlatan.

Voor meer informatie, aanmelden en het volledige programma: https://rug.nl/rechten/congressen/archief/2024/it-recht/

[1] N. Szabo, ‘Smart contracts: Building Blocks for Digital Markets’, Extropy 1996/16, p. 50-63.