Op de middelbare school stonden er heel wat oude teksten op m’n leeslijst. Van middeleeuwse verhalen als Ferguut of de Ridder met het Witte Schild tot treurspelen van Joost van den Vondel. Ik heb er met volle teugen van genoten. De teksten waren ook nog eens heel makkelijk te vinden: ik hoefde alleen maar naar de bibliotheek te gaan of een pdf te downloaden. Maar is dat eigenlijk niet heel bijzonder? Oude teksten zijn net fossielen: ze moeten eerst honderden jaren zien te overleven. Als we ze dan eindelijk gevonden hebben, moeten we nog uitvogelen waar we precies mee te maken hebben. Want hoe kunnen we eigenlijk weten wat een oude schrijver wilde zeggen met zijn verhaal? En waar heeft hij zijn inspiratie vandaan gehaald?

Een kleurrijk Onderzoeksatelier

Het afgelopen half jaar mocht ik zelf ervaren hoe het is om te proberen zo’n oude tekst te begrijpen. Een van de vakken op mijn programma was namelijk het vak Onderzoeksatelier. Samen met vijf medestudenten keek ik mee bij het onderzoek waar een van onze docenten mee bezig was: het maken van een tekstuitgave van een toneelstuk uit 1563. Met behulp van het online Woordenboek der Nederlandsche Taal gingen we het stuk regel voor regel bij langs om alle moeilijke woorden en onbekende namen toe te lichten. Soms lagen we in een deuk om uitdrukkingen waarvan we helemaal niet wisten dat die al zó oud waren. Maar ja, oude coeijen moesten toen natuurlijk ook wel eens uut de gracht worden getrokken…

Ons toneelstuk was het tweede Apostelspel van de Antwerpse rederijker Willem van Haecht. Rederijkers waren amateurdichters die lid waren van een vereniging: een zogenaamde rederijkerskamer. Ze schreven onder andere sinnespelen, zoals het tweede Apostelspel. Dit waren toneelstukken met een bepaalde sin (boodschap). Ik wil jullie graag meenemen op zoek naar de sin van dit spel!

Good guy en bad guys

De grote held van het stuk is de Bijbelse apostel Paulus. Hij probeert zijn nieuwe godsdienstige leer aan de man te brengen bij zijn joodse volksgenoten én bij niet-joden. Hij heeft een stille bewonderaar: de personificatie Natuerlijck Bewegen. Deze valt op door zijn eerlijkheid en rechtvaardigheidsgevoel, waardoor Paulus en zijn missie ook in een positief licht komen te staan. Paulus’ concurrenten, de joodse religieuze leiders, zijn Paulus en zijn nieuwe leer liever kwijt dan rijk. Dat is nou nét wat het personage Bedeckte Invidie (Verborgen Afgunst) ook het liefst ziet gebeuren. Zij staat voor jaloezie, haat, achterbaksheid en verraad. Ze spoort de joodse religieuze leiders dan ook aan om Paulus gevangen te nemen en zelfs te doden. Ze falen keer op keer, maar Van Haecht vergelijkt ze herhaaldelijk met grijpgrage wolven die het hebben voorzien op onschuldige, weerloze schapen: Paulus en zijn volgelingen.

Een man van zijn tijd

Van Haecht zet Paulus dus overduidelijk neer als de good guy. Maar waarom is Paulus beter dan zijn tegenstanders? Laten we de historische context van het toneelstuk er eens bijpakken. Het stuk werd opgevoerd in 1563, nog geen vijftig jaar na Maarten Luthers vijfennegentig stellingen en drie jaar voordat de beeldenstormen door de Lage Landen zouden razen. De spanningen tussen de Rooms-Katholieke Kerk en de ‘nieuwe leer’ van Luther liepen steeds hoger op. Iedereen was christen, maar er ontstonden steeds meer meningsverschillen over het christelijk geloof. Van Haecht was zelf lutheraans en deed hier ook aan mee: in de proloog van het stuk voeren personages een discussie over de vraag of het maken van afbeeldingen al dan niet mag van God. 

Het woord is machtiger dan het zwaard

Van Haecht was ook een humanist. Humanisten vonden religieuze tolerantie belangrijk. Iedereen mocht volgens hen verschillende meningen hebben als het aankwam op de bijzaken van het christelijk geloof. En als je iemand wilde overtuigen, moest je dat niet doen met dwang, maar met goede argumenten. Hierin is Paulus anders dan zijn tegenstanders: hij onderbouwt en verdedigt zijn nieuwe geloofsleer, maar zij willen hem met geweld het zwijgen opleggen. Ik was hier erg van onder de indruk toen ik het stuk las. Ook al leefden Paulus en de rederijkers in een heel andere tijd dan wij, nog steeds hebben ze ons iets te zeggen! Als we denken dat we het beter weten, laten we dan eerst kijken of we ons punt wel kunnen onderbouwen.