Ook de afgelopen weken was het weer raak: Donald Trump, de kersverse president van Amerika, domineert het nieuws en de voorpagina’s, ook in ons land. En niet omdat hij zo goed en vertrouwenwekkend opereert als leider van de ‘vrije wereld’. Integendeel, Trump doet ons dagelijks versteld staan met zijn schijnbare impulsieve handelen, bijvoorbeeld het plotselinge ontslag van de FBI-directeur James Comey (hij ontsloeg overigens al veel meer medewerkers sinds zijn aantreden). Bovendien bleek hij zeer geheime informatie prijs te hebben gegeven aan de minister van Buitenlandse Zaken van Rusland. En dat is slechts de score van één week.

Al vanaf het begin van zijn presidentschap wordt er geschreven en gespeculeerd over Trump’s psychologische constellatie en ongeschiktheid voor het presidentschap, variërend van diagnoses als narcist, incompetent, impulsief en zelfs geestesziek. Vooral over dat laatste is veel te doen geweest, omdat een groep Amerikaanse psychiaters en psychologen zich in een openbare brief publiekelijk heeft uitgesproken over de emotionele instabiliteit van Trump, die hem volgens de auteurs gevaarlijk én ongeschikt maakt voor het beroep van president. Op deze brief is veel kritiek gekomen, want psychiaters en psychologen mogen zich in de VS sinds de Goldwater Rule uit 1973 in het openbaar niet uitspreken over de geestelijke gesteldheid van een publiek figuur zoals de president, als zij a) deze persoon niet zelf gesproken hebben om een diagnose te stellen, en b) geen toestemming hebben van deze persoon om de analyse naar buiten te brengen.  Maar de briefondertekenaars brachten hier tegenin dat het erger is als beroepsgroep om te zwijgen: “we fear that too much is at stake to be silent any longer”, juist ook omdat bij leiders in machtige posities dergelijke kenmerken alleen maar sterker worden.

Ik ben geen psychiater of klinisch psycholoog, en doe dus ook geen uitspraken over de specifieke geestelijke gesteldheid of psychopathologie van Donald Trump. Maar waar ik wel iets over kan zeggen is het fenomeen van zelfoverschatting bij leiders in het algemeen, omdat we daar in Groningen de afgelopen jaren een aantal studies naar hebben gedaan. Zelfoverschatting is een volstrekt normale, menselijke eigenschap, die we allemaal in meer of mindere mate beschikken. U kent het fenomeen wel: zo denken de meeste autorijders dat ze bovengemiddelde coureurs zijn. En dat geldt ook voor managers: studies laten steevast zien dat juist managers (en topmanagers) gemiddeld de neiging hebben om hun eigen kwaliteiten en leiderschapsgedrag te overschatten.

Niels van der Kam onderzocht in zijn promotie-onderzoek aan de RUG (Van der Kam, 2012) in welke mate middle managers zichzelf overschatten, en welke effecten dit heeft. Eén van zijn studies heeft recent de ‘best-paper’ award van het tijdschrift European Journal of Work and Organizational Psychology gewonnen (Van der Kam, Van der Vegt, Janssen & Stoker, 2015).

Hoewel een beetje zelfoverschatting geen kwaad kan – denken dat je meer kunt geeft je zelfvertrouwen en een prikkel om in actie te komen -  is de belangrijkste bevinding van zijn proefschrift dat zelfoverschatting van leidinggevenden negatieve effecten heeft. Alhoewel een te positief beeld van een leidinggevende over zichzelf in het begin nog wel indruk kan maken op anderen, leidt het op de iets langere termijn tot verstoorde relaties met medewerkers. Medewerkers zien dat een leidinggevende de verwachtingen niet kan waar maken, en dat leidt tot conflict en situaties waarin medewerkers bereid zijn om minder te doen voor een dergelijke leidinggevende, waarmee dus ook de prestaties onder druk komen te staan.  

Terug naar Trump: wat betekenen deze uitkomsten naar zelfoverschatting voor de toekomst van de president van de Verenigde Staten? Ik ben bang dat het geen goed nieuws is voor Trump. Hij lijkt inderdaad een goed voorbeeld te zijn van een zichzelf overschattende leider. Er zijn zelfs al artikelen verschenen waarin hij wordt betiteld als de ‘Dunning-Kruger’ president, waarbij verwezen wordt naar het zogenaamde Dunning-Kruger effect – en dat is bepaald geen compliment. Dit effect beschrijft namelijk hoe mensen die zeer incompetent zijn in een bepaalde rol of taak, de neiging hebben om te denken dat ze veel competenter zijn dan ze zijn, juist omdat ze niet de vaardigheden en kennis – de zogenaamde metacognitie - hebben om in te kunnen schatten hoe goed of slecht ze in werkelijkheid zijn (Kruger & Dunning, 1999). De vaardigheden die je nodig hebt als president zijn niet een-twee-drie te ontwikkelen, maar de meta-cognitie om naar je eigen kwaliteiten te kijken wel, aldus Kruger en Dunning (1999).

Voor de zichzelf overschattende Trump is de uitweg in elk geval niet om nog meer aan zelfpromotie te gaan doen en zichzelf nog harder op de borst te gaan slaan; immers, de effecten hiervan op volgers zijn negatief en leiden tot slechte uitkomsten. Er is dus misschien maar één oplossing: hij moet de meta-cognitie ontwikkelen om realistisch naar zichzelf te gaan kijken, zodat hij zijn eigen beperkingen (h)erkent. En daar dient hij dus vervolgens actie op te ondernemen, door af te treden óf door mensen om zich heen te verzamelen met kwaliteiten die zijn eigen tekortkomingen compenseren. Maar een dergelijke afloop lijkt  niet erg waarschijnlijk, gezien de eerder genoemde kenmerken van Donald Trump. Dus blijft Trump gewoon vier jaar aan de macht? Er wordt momenteel volop gespeculeerd over de gelijkenissen tussen Trump en Nixon, dus wellicht is een ‘impeachment’ scenario aannemelijker.   

Prof. dr. J.I. (Janka) Stoker (j.i.stoker@rug.nl) is hoogleraar ‘Leadership and Organizational Change’ aan de Universiteit Groningen en Directeur Expertise Centrum voor Leiderschap ‘In the LEAD’.   

Referenties

Kruger, J., & Dunning, D. (1999). Unskilled and unaware of it: how difficulties in recognizing one's own incompetence lead to inflated self-assessments. Journal of personality and social psychology, 77(6), 1121.

Van der Kam, N. A. (2012). Leader self-enhancement: an interpersonal approach Groningen: University of Groningen, SOM research school.

van der Kam, N. A., van der Vegt, G. S., Janssen, O., & Stoker, J. I. (2015). Heroic or hubristic? A componential approach to the relationship between perceived transformational leadership and leader–member exchanges. European Journal of Work and Organizational Psychology, 24(4), 611-626.