Een veel gebruikt middel om mensen (burgers, personeel, consumenten) tot gewenst gedrag aan te zetten, is het gebruik van sancties. Zo wordt het te laat inleveren van boeken in bibliotheken en de maximum snelheid overtreden in het verkeer, ontmoedigd door een boete. En werknemers die vertrouwelijke informatie aan derden verstrekken kunnen ook rekenen op een sanctie. Werken zulke sancties? Natuurlijk maken ze het ongewenste gedrag objectief onaantrekkelijk, waardoor mensen gemotiveerd zouden moeten zijn om dat gedrag te vermijden. Echter, we kennen allemaal het voorbeeld van automobilisten die plankgas geven wanneer er geen snelheidscontrole is (of zelfs een app hebben die waarschuwt voor de aanwezigheid van flitspalen om tussen de flitspalen door onbezorgd 140km/u te rijden).

Een sanctie is pas echt effectief als mensen zich ernaar gedragen, ook op momenten dat ze niet worden gecontroleerd. Dit kan alleen als een sanctie niet alleen maar het ongewenste gedrag onaantrekkelijker maakt, maar ook een morele norm communiceert. Als er bijvoorbeeld een straf staat op het delen van bepaalde bedrijfsinformatie aan buitenstaanders, zet het wel aan tot denken: “kennelijk is deze informatie belangrijk voor onze organisatie en brengen we onze concurrentie positie in gevaar als ik daarover met anderen praat”. Op zo een manier kan men door de aanwezigheid van een sanctie gaan vinden dat het ongewenste gedrag immoreel is. En als mensen zelf van mening zijn dat bepaald gedrag immoreel is, is dat voor hun een intrinsieke reden om dat gedrag niet te vertonen, en houden ze zich er dus ook aan als de baas even niet oplet.

Hoe kun je er nou voor zorgen dat een sanctie ook daadwerkelijk een morele norm teweeg brengt? Er is onderzoek gedaan naar de manier waarop een sanctie wordt gecommuniceerd. Een sanctie kan op twee verschillende manieren worden gebracht: als compensatie (vergoeding) of als retributie (ontmoediging). Een sanctie als compensatie betekent dat een sanctie wordt gepresenteerd als een manier om te compenseren voor de negatieve consequenties van het gedrag. Als bijvoorbeeld een boete voor het te laat inleveren van bibliotheekboeken wordt gebracht als “administratiekosten” kunnen mensen denken dat de nadelige gevolgen van het overschrijden van de leentermijn (zoals de kosten van het sturen van herinneringen) door de boete wordt gecompenseerd. Ze hebben dan als het ware hun negatieve gedrag (te laat zijn) “afbetaald”. Als een boete als compensatie wordt gebracht zal dat niet bevorderlijk zijn voor het ontwikkelen van een morele norm. Mensen zullen het te laat inleveren en betalen van de boete gewoonweg zien als een financiële transactie. Een sanctie als retributie, daarentegen, betekent dat een sanctie wordt gebracht als een manier om mensen te ontmoedigen iets te doen dat als immoreel wordt beschouwd (en om overtreders van die norm te straffen). Dit betekent dus eigenlijk een sanctie “met opgeheven vinger”: iets wordt afgestraft omdat het schade berokkent of nadelig is voor anderen of de organisatie. Een retributieve sanctie communiceert dus een morele norm.

Uit onderzoek is de waarde van retributieve sancties al gebleken. Studenten die op tijd moesten verschijnen voor een experiment werden blootgesteld aan een boete voor te laat komen. Bij de ene groep werd deze gebracht als compensatie (“Als je te laat komt, kunnen we de sessie niet afmaken, wat financiële gevolgen voor het onderzoeksproject heeft. Ter compensatie hiervan krijgen laatkomers €2 minder uitbetaald”). Bij de andere groep werd de sanctie gebracht als retributie (“Laatkomers veroorzaken grote ongemakken. Daarom krijgen laatkomers €2 minder uitbetaald”). Studenten die waren blootgesteld aan een compensatie sanctie kwamen twee keer zo vaak te laat (40%) vergeleken met studenten die waren blootgesteld aan een retributieve sanctie (20%). Dat de werking van een retributieve sanctie te maken had met een moreel plichtsgevoel bleek uit een ander onderzoek onder klanten van een bibliotheek. Mensen die te laat hun boeken hadden ingeleverd voelden zich schuldiger als de boete op een retributieve manier werd gebracht dan als hij als compensatie werd gebracht.

Deze resultaten pleiten ervoor om, als je met een sanctie normen wil veranderen en intrinsieke naleving wil stimuleren, een sanctie beter kunt brengen als ontmoediging van immoreel gedrag dan als afbetaling of compensatie. Echter, verder onderzoek op dit gebied is nog nodig. Hoewel het in de beschreven onderzoeken goed uitpakte, kan een “opgeheven vingertje” ook de plank mis slaan. Mensen vinden het vaak niet leuk om de morele les gelezen te worden. Het zou daarom kunnen dat een retributieve sanctie voornamelijk onder bepaalde voorwaarden werkt. Zo kan het bijvoorbeeld uitmaken of mensen zelf het gesanctioneerde gedrag al hebben vertoond. Of de tijd die mensen hebben om een sanctie op zich in te laten werken kan bijdragen aan het succes van een retributieve sanctie. Onderzoek hiernaar is nog gaande. Wordt vervolgd dus!