De toenemende verantwoordingsdruk is een serieuze stressor voor een deel van de medisch specialisten, concludeert promovendus Erik Renkema. Hij promoveert op 30 november aan de Rijksuniversiteit Groningen. In zijn proefschrift laat Renkema zien hoe professionals laveren tussen de groeiende vraag naar publieke en professionele verantwoording, en hun eigen doelstellingen zoals het behoud van reputatie en welzijn. Lees in dit artikel meer over zijn onderzoek.

Verantwoordingssysteem werkt gedeeltelijk averechts
Een deel van de medisch specialisten ervaart het risico op een potentiële aanklacht als stressor in het werk. De noodzaak om professionele verantwoording af te leggen wordt erkend, maar genereert ook druk. Het huidige verantwoordingssysteem werkt daardoor gedeeltelijk averechts, concludeert Renkema. ‘Het risico op een potentiële aanklacht leidt ertoe dat een deel van de specialisten extra diagnostiek aanvraagt, meer terughoudend is in het rapporteren van incidenten en in het bespreken van incidenten met patiënten en soms een bepaalde behandeling of bepaalde patiënt gaat mijden. Dat gedrag strookt niet met het doel van het verantwoordingssysteem, dat juist bedoeld is om verantwoorde zorg te stimuleren’, stelt Renkema.

Publieke en professionele accountability
Van veel medisch professionals wordt verwacht dat zij publiek en professioneel verantwoording afleggen, de zogenoemde accountability. Die context dient het bewaken en continu verbeteren van de kwaliteit van zorg. Wanneer professionals niet handelen volgens de afgesproken professionele codes kan in het uiterste geval de bevoegdheid om het beroep uit te oefenen worden ingetrokken. Daarnaast kunnen patiënten professionals ter verantwoording roepen door hen aan te klagen.

Bezorgdere specialisten doen meer aan defensieve zorgverlening
Renkema interviewde 31 medisch specialisten om inzicht te geven in hun gedachten en gevoelens over deze verantwoordingscultuur en de wijze waarop hun attitude van invloed is op het professionele gedrag. Binnen de onderzochte specialisten constateerde hij twee groepen van ongeveer gelijke omvang: een cluster professionals dat relatief meer bezorgd is en negatieve gedachten heeft over de mogelijkheid aangeklaagd te worden en een cluster waarbij deze kenmerken minder aanwezig zijn.

‘De houding van medisch specialisten ten aanzien van een potentiële aanklacht is van invloed op hun gedrag’, zegt Renkema. ‘De groep specialisten die meer bezorgd is om aangeklaagd te worden is terughoudender in het bespreken van incidenten met patiënten, en doet meer aan defensieve zorgverlening door bijvoorbeeld de verantwoordelijkheid voor de patiënt gedeeltelijk neer te leggen bij collega’s of door extra diagnostiek aan te vragen.’

Consequenties voor zorgprofessionals, patiënten, ziekenhuisbestuurders en politiek
Volgens Renkema hebben zijn bevindingen consequenties voor vier betrokken groepen. ‘In de eerste plaats zijn dat de medische specialisten zelf. Mijn onderzoek nodigt uit tot zelfreflectie onder zorgprofessionals: hoe ga ik om met de huidige verantwoordingscultuur? Wat doet die cultuur met mij?’ Daarnaast is het van belang dat patiënten stilstaan bij de manier waarop zij om zorg vragen, stelt Renkema. ‘De druk die medisch specialisten ervaren vanuit patiënten is direct gerelateerd aan defensieve zorgverlening.’

Ook Raden van Bestuur van ziekenhuizen, eindverantwoordelijk voor de kwaliteit van zorg, kunnen lessen trekken uit zijn onderzoek, stelt Renkema. ‘Zij dienen hun professionals adequaat te ondersteunen bij het afhandelen van medische incidenten en bij het bespreken van klachten en incidenten met patiënten. Een incident heeft veel impact op de patiënt, maar ook op de specialist. In mijn ogen moet de focus meer komen te liggen op het verbeteren van de zorg en minder op de vraag wie het fout heeft gedaan.’ Die aanbeveling moet ook de politiek ter harte nemen, meent Renkema. ‘Het medisch tuchtrecht zorgt voor angst bij medisch specialisten om persoonlijk te worden veroordeeld. Die extra druk heeft onbedoelde negatieve gevolgen.’

Meer informatie

• Renkema verrichtte zijn onderzoek bij de vakgroep Operations Management & Operations Research van de Faculteit Economie en Bedrijfskunde. Het onderzoek behoort tot de onderzoekslijnen naar kwaliteit en veiligheid van de zorg (in samenwerking met het UMCG) en job crafting onder professionals. Prof. dr. ir. Kees Ahaus, directeur van Expertisecentrum Healthwise, is de promotor van Renkema en dr. Manda Broekhuis is de co-promotor.
• Meer informatie over promotie en proefschrift: Professionals' attitude and behavior in an accountability context: the physician's case