Vrije Wil

Denk jij dat je vrij bent in de keuzes die je maakt? Waarschijnlijk ben je ervan overtuigd dat je zelf hebt gekozen om deze website te bezoeken en dit stuk nu te lezen. In het dagelijks leven maak je makkelijk onderscheid tussen dingen die je uit vrije wil doet, dingen die per ongeluk gebeuren en dingen waartoe je wordt gedwongen. Maar is dit onderscheid wel zo makkelijk te maken? Kiezen drugsverslaafden er bijvoorbeeld zelf, uit vrije wil voor om schadelijke drugs te nemen? En in hoeverre bepaalt je opvoeding of je wel of niet religieus bent? Is de vrije wil een illusie?

De vrije wil is een veelbesproken onderwerp in de wetenschap en in de filosofie en is relevant voor een profielwerkstuk. Je kunt een profielwerkstuk over de vrije wil voor het vak filosofie ook combineren met bijvoorbeeld biologie of maatschappijwetenschappen. Vergelijk bijvoorbeeld een biologische met een filosofische kijk op de vrije wil: komen deze overeen of sluiten ze elkaar uit?

Vrije wil en determinisme

Sommige filosofen verdedigen het idee dat er geen vrije wil kan zijn omdat iedere gebeurtenis het gevolg is van een vorige gebeurtenis. Zij zien het universum als een groot systeem geleid door onveranderlijke natuurwetten: elk gevolg heeft een specifieke oorzaak. Als we dit systeem volledig kunnen begrijpen, kunnen we exact voorspellen wat er gaat gebeuren. Deze visie heet natuurwetmatig determinisme. Het lijkt misschien alsof we keuzemogelijkheden hebben, maar die zijn er niet. Als we in werkelijkheid geen keuzemogelijkheden hebben, zijn we dan nog wel verantwoordelijk voor onze daden?

Voor je pws zou je kunnen kijken wat de gevolgen van het natuurwetmatig determinisme zijn voor ons rechtssysteem. Dit systeem gaat gaat ervan uit dat mensen een vrije wil en een verantwoordelijkheid hebben, maar wat nu als dit niet het geval is?

Kant

Als natuurwetten alles bepalen, dan kunnen we niet vrij zijn. En als we vrij zijn, dan kan het dus niet zo zijn dat natuurwetten alles bepalen. Dit lijkt een logisch gevolg van natuurwetmatig determinisme, maar toch denken sommige filosofen hier heel anders over. Volgens de Duitse filosoof Immanuel Kant sluit het determinisme de vrije wil niet uit. Dit noem je compatibilisme. Hoe kan Kant deze twee ogenschijnlijk tegenovergestelde ideeën herenigen? Voor je profielwerkstuk is het interessant om uitgebreider onderzoek te doen naar Kants ideeën over de vrije wil. Kant geeft hele ingewikkelde argumenten, deze zal je in je eigen woorden weer moeten geven.

Kun je aan de hand van Kant’s kijk op de vrije wil een actuele situatie beschrijven waarin iemand én gedetermineerd én vrij is? Hoe zou je dit kunnen toepassen? Dit zou een goed uitgangspunt voor een profielwerkstuk zijn!

Vrije wil en zelfbeschikking

Maak je beslissingen op basis van je eigen overwegingen? Zijn niet veel van de dingen die je doet, bijvoorbeeld de kleren die je draagt, je levensbeschouwing en de muziek waarvan je houdt, beïnvloed door je omgeving? Welke beslissingen maak je écht zelf?

Een belangrijk deel van deze vraag is of er wel een ‘zelf’ is waar je naar kunt refereren. Is er wel een zelf met een eigen mening dat op basis daarvan eigen beslissingen kan maken? Filosofen zijn het niet eens over een antwoord op deze vraag. De filosoof David Hume is bijvoorbeeld sceptisch en stelt dat als we zoeken naar een zelf, we eigenlijk niets kunnen vinden. Het zelf is niets anders dan een bundel van verschillende verlangens. De keuzes die we maken zijn in deze visie enkel gebaseerd op het verlangen dat op dat moment het sterkste is. Als jij iets lekkers wil eten dan overheerst dat verlangen en handel je daar (vaak) ook naar.  Andere filosofische theorieën gaan daar tegenin. Volgens Mill en Frankfurt is er wel zoiets als een zelf. Het is een soort van psychologisch gegeven: als persoon zit je nu eenmaal zo en zo in elkaar en op basis daarvan kun je keuzes maken die meer of minder bij jezelf passen.

Voor je profielwerkstuk is het relevant om deze standpunten met elkaar te vergelijken. Welke van de standpunten vind je het meest overtuigend? Waar denk jij aan bij het ‘zelf’ en hoe zou je dit definiëren? Misschien zijn er sommige dingen waarvan je vindt dat ze wel bij jou horen maar niet bij je vriend. Hoe kan dit? Vervolgens is het interessant om te onderzoeken of jouw visie bij een van de bovengenoemde filosofieën aansluit.

Vrije wil en neurologie

Op dit moment zijn er neurologen (hersenwetenschappers) die op basis van onderzoek naar onze hersenen beweren dat we geen vrije wil hebben. Ben je hierin geïnteresseerd en lijkt het je leuk om voor je profielwerkstuk te onderzoeken wat je tegen deze experimenten kunt inbrengen? Dan is dit een interessant onderwerp voor jou. Kijk bijvoorbeeld eens in het boek ‘wij zijn ons brein’ van Dik Swaab!

Een manier om een argument tegen de neurologen te geven is door te laten zien dat het idee van de vrije wil als bewuste aansturing gebaseerd is op de filosoof René Descartes. Volgens Descartes zijn lichaam en geest gescheiden. Dit heet het substantiedualisme. Volgens Descartes stuurt de geest het lichaam aan: je denkt dat je wat wil drinken en vervolgens doe je dit ook. Dit is een positie die door geen enkele filosoof meer wordt aangehangen maar nog wel een grote rol lijkt te spelen in het vrije wil debat!

Wanneer neurowetenschappers zeggen dat de hersenen ons aansturen en we geen vrije wil hebben lijken ze een soortgelijke claim te maken als Descartes jaren eerder deed. Zij onderscheiden het lichaam niet van de geest maar van het brein. Betekent dit dat de moderne neurowetenschap gegrond is in ouderwets substantiedualisme?

Voor een profielwerkstuk kun je onderzoeken waarom het substantiedualisme van Descartes op zoveel weerstand  kon rekenen. Vervolgens kun je deze argumenten toepassen op de neurowetenschap: is de opvatting dat we geen vrije wil hebben omdat we aangestuurd worden door de hersenen wellicht (ook) niet houdbaar?

Vragen?

Heb je vragen of zoek je hulp bij het schrijven van je profielwerkstuk? Mail dan naar alfasteunpunt rug.nl.