Filosofie in de astronomie

Eind juli verschijnt een bijzonder heldere ster aan de hemel. Wanneer deze ster in het oude Egypte tegelijkertijd opkwam met de zon trad de Nijl buiten haar oevers. Goed nieuws voor de Egyptenaren, vruchtbare grond! Ook oude Griekse filosofen keken vol verwondering naar de sterrenhemel. Zij waren al vroeg in staat aan de hand van sterren en planeten voorspellingen te doen en het universum zo stukje bij beetje te begrijpen. De Grieken wisten bijvoorbeeld al aan te tonen dat de aarde geen platte schijf, maar een ronde bol is. Handige informatie waar de vandaag de dag nog steeds veel aan hebben. Hoe hebben filosofen onze kijk op het universum beïnvloed?

Wereldbeelden

Dat er vandaag de dag nog steeds gespeculeerd wordt over een ronde aarde bewijzen de zongenoemde Flat-Earthers. De aarde is een platte schijf omringd met een dikke ijslaag, zo luidt hun standpunt. Hoe naïef dit nu ook mag klinken; het idee van een platte aarde was tot de vierde eeuw voor Christus een hele normale opvatting. Het was de beroemde filosoof Aristoteles die opperde dat de aarde niet plat, maar juist rond is. Aristoteles was voorvechter van een geocentrisch wereldbeeld: de aarde is het centrum van het universum. De Griekse filosoof Aristarchus was het grondig met Aristoteles oneens: de niet de aarde maar de zon is het middelpunt van het universum. Bedenk hierbij goed dat de oude Grieken geen idee hadden van de werkelijke omvang van het heelal. Dat ze in staat waren planeten te herkennen en te omschrijven was al erg bijzonder: er waren namelijk geen meetinstrumenten, ze moesten het zelfs zonder telescoop doen.

Hoe waren filosofen (zonder meetinstrumenten) toch in staat zinnige dingen over het heelal te zeggen? Al hun informatie kwam voort uit het gebruik van observatie en logica. Zowel Aristoteles als Aristarchus gebruikten hun gezond verstand om (delen van) het universum te begrijpen. Zo verklaarde Aristoteles in de vierde eeuw voor Christus dat er sterren te zien zijn in Egypte en Cyprus die je op andere (noordelijkere) delen van de wereld niet kunt waarnemen. Hoe dit kan? De waarnemer moet zich wel op een gekromd oppervlak bevinden.

Ook jij kunt wanneer je logisch nadenkt argumenten aandragen voor een ronde aarde zonder hiervoor één meetinstrument te gebruiken. Denk bijvoorbeeld eens aan een maansverduistering. Wanneer de aarde, de zon en de maan op één lijn liggen, beweegt de maan zich in de schaduw van de aarde. Deze schaduw op het maanoppervlak is rond. Dit zou er anders uit moeten zien als de aarde niet rond is.
Een ander voorbeeld zijn schepen die aan de horizon verdwijnen. Valt het schip plotsklap van de aarde? Natuurlijk niet! Het schip wordt langzaam kleiner en kleiner, tot je haar niet meer ziet. Ook dit duidt op een ronde aarde.

Voor een profielwerkstuk zou je het wereldbeeld van een specifieke filosoof zoals Aristoteles kunnen onderzoeken. Hoe reageert Aristoteles met zijn wereldbeeld op filosofen en astronomen voor hem? Tegen welke problemen loopt dit wereldbeeld aan en waarom is het uiteindelijk van haar voetstuk gevallen? Je kunt ook onderzoeken welke astronomische ontwikkelingen en ontdekkingen plaatsvonden voor de introductie van meetinstrumenten. Hoe hebben deze ontdekkingen de huidige wetenschap beïnvloed?

Eise Eisinga

Wat doe je wanneer een predikant voorspelt dat de wereld over drie dagen vergaat als gevolg van de stand van vier planeten? Dan bouw je een planetarium in je woonkamer om te bewijzen dat dit onzin is, aldus Eise Eisinga. Deze Nederlandse amateur astronoom was in staat te laten zien dat de predikant onmogelijk gelijk kon hebben. Zijn planetarium – nog steeds te bezichtigen in zijn huis in Franeker – is het oudste, nog werkende planetarium ter wereld.

Voor een profielwerkstuk zou je het planetarium van Eise Eisinga eens kunnen bezoeken. Dit is tegenwoordig een museum. Hoe is Eise Eisinga erin geslaagd om zo precies te berekenen wat de stand van de planeten is? Hoe reageerde zijn omgeving op zijn ontdekkingen?

Oneindigheid

Een ander interessant onderwerp in de astronomie én de filosofie is het begrip oneindigheid. Wat betekent dit precies? Deze vraag is in de astronomie en filosofie erg belangrijk.

‘Oneindigheid’ is al eeuwen een echte hoofdbreker voor filosofen. Zo stelde de beroemde Duitse filosoof Immanuel Kant dat we eigenlijk niks zinnigs kunnen zeggen over oneindigheid. Heeft Kant hier een goed punt? Of zijn we wel degelijk in staat iets over oneindigheid te zeggen? Voor een profielwerkstuk zou je kunnen onderzoeken hoe filosofen (zoals Kant) denken over het begrip oneindigheid. Hoe reageren filosofen na Kant op zijn visie op oneindigheid? wie vind jij het meest overtuigend?

Oneindigheid in de wiskunde

Een beroemd gedachte-experiment over oneindigheid komt van de wiskundige David Hilbert. In zijn Hilberts Hotel beschrijft hij een hotel met een oneindig aantal kamers. Zelfs wanneer alle kamers in gebruik zijn, wordt niemand aan de deur weggestuurd; er is voor iedere nieuwe gast een plekje. Hoe kan een vol hotel niet vol zijn? Hoe kan een hotel met een oneindig aantal kamers überhaupt vol zijn? Wanneer je in je profielwerkstuk wil kijken hoe oneindigheid op zowel een filosofische als wiskundige manier wordt benaderd kun je onderzoek doen naar de (mogelijke) oplossingen voor Hilberts Hotel.

Meer weten?

Heb je na het lezen van dit artikel nog vragen? Wil je tips bij het schrijven van je profielwerkstuk? Mail dan naar het Alfasteunpunt!