Studium Generale lezing: Gaza in context

Het Israëlisch-Palestijnse conflict maakt wereldwijd veel emoties los. ‘Daarom is het juist nú zo belangrijk om context te bieden en kritisch te blijven nadenken’, zegt prof. dr. Karène Sanchez-Summerer, hoogleraar Geschiedenis van het Midden-Oosten aan de Faculteit der Letteren. Samen met dr. Pieter Nanninga, universitair docent Midden-Oostenstudies en dr. Karim El Taki, universitair docent Politiek van het Midden-Oosten, verzorgt zij op 14 december de uitverkochte Studium Generale lezing: ‘Gaza in context’.

_{Tekst: Theone Joostensz}

Weinig conflicten liggen zo gevoelig en maken zoveel emoties los als het Israëlisch-Palestijnse conflict. Nu het geweld sinds 7 oktober weer in alle hevigheid is losgebarsten, duikelen mensen over elkaar heen om er wat van te vinden en partij te kiezen. Daarbij niet altijd gehinderd door de juiste historische, ideologische of geopolitieke context die broodnodig is om deze complexe situatie te kunnen begrijpen.

‘Het is onze verantwoordelijkheid als academische gemeenschap om deze context wel te bieden. Ieder vanuit zijn of haar eigen expertise’, zegt hoogleraar Karène Sanchez-Summerer.

Gazastrook: een paar stapstenen in de geschiedenis

Tijdens de Studium Generale lezing van 14 december willen Sanchez-Summerer, Nanninga en El Taki laten zien hoe belangrijk het is om de geschiedenis te kennen om het heden te begrijpen. Ze nemen het publiek mee langs enkele stapstenen, belangrijke momenten in de geschiedenis die ons helpen het gebied beter te begrijpen.

Tegenwoordig is de Gazastrook met 2,2 miljoen inwoners een zeer dichtbevolkt gebied dat hermetisch is afgesloten van de buitenwereld. Maar dat is niet altijd zo geweest, vertelt Sanchez-Summerer: ‘Slechts weinig mensen kennen de geschiedenis van dit kleine stukje land dat vroeger een heel open en toegankelijk gebied was. Voor en tijdens het interbellum, de periode tussen de Eerste- en de Tweede Wereldoorlog, woonden er ook lang niet zoveel mensen: hoofdzakelijk Arabieren, moslims en een handvol Christenen. Zij konden gewoon vrij heen en weer reizen naar hun families in bijvoorbeeld Hebron, Haifa, Libanon.’

Een belangrijk moment in de geschiedenis is het einde van de Eerste Wereldoorlog. De Gazastrook ging toen deel uitmaken van het Mandaatgebied Palestina dat toegewezen werd aan Groot-Brittannië. In de zogenaamde Balfour-verklaring uit 1917 werd vastgelegd dat Groot-Brittannië zou helpen met het bouwen van ‘een Nationaal Tehuis voor het Joodse Volk in Palestina’ waar toen voornamelijk Arabieren woonden.

Een andere belangrijke stapsteen is de stichting van de staat Israël in 1948, een paar jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog. Een groot aantal van de onteigende en ontheemde Arabische inwoners van Palestina zochten - naar ze dachten- een tijdelijk heenkomen, onder meer in de Gazastrook.

Gaza viel aanvankelijk onder de Egyptische regering totdat Israël het gebied in 1967 veroverde. Onder Israëlisch bewind vestigden zich er Joodse kolonisten, wat voor veel onrust zorgde onder de bevolking. Uiteindelijk trok Israël zich in 2005 terug uit Gaza. Toen Hamas in 2007 in Gaza aan de macht kwam, sloot Israël de grenzen van het gebied hermetisch af.

‘Sinds de jaren twintig van de twintigste eeuw tot aan nu plukt Gaza de wrange vruchten van een zeer lange bezetting’, aldus Sanchez-Summerer. ‘In deze zeer moeilijke omstandigheden was ontwikkeling op sociaal, economisch en cultureel vlak heel moeilijk. Onderwijs werd voor het grootste deel georganiseerd door UNRWA, de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties die zich richt op hulp aan- en ontwikkeling van de Palestijnse vluchtelingen in het Midden-Oosten. Het merendeel van de inwoners is onderworpen aan erbarmelijke omstandigheden. Verschillende bevolkingsgroepen zijn samengepakt op dat kleine stukje grond waarvan de grenzen ineens potdicht zijn gegaan. Dat heeft consequenties op alle vlakken. De historische benadering helpt ons te begrijpen hoe een eeuwenlang proces van economische verarming en politieke marginalisering Gaza heeft getransformeerd van een centraal grensgebied naar een perifere ruimte.’

De historie, ideologie en het geweld van Hamas

Universitair docent Pieter Nanninga gaat tijdens de Studium Generale dieper in op de rol van Hamas in dit conflict. ‘We kennen Hamas vooral als een religieuze, terroristische organisatie. Dat beeld is echter te eendimensionaal’, zegt hij. ‘Aan de hand van de geschiedenis wil ik laten zien dat Hamas een complexe, diverse en veelgelaagde beweging is.’

Hamas ontstond in 1987 tijdens de Eerste Intifada, ofwel de Palestijnse opstand tegen de Israëlische bezetting. Opgericht vanuit de Palestijnse Moslimbroederschap had Hamas tevens het ideaal om de Palestijnse bevolking van onderaf te islamiseren door onder meer prediking en scholing.

Van verzetsbeweging werd Hamas later ook een politieke beweging. In 2006 namen ze deel aan de verkiezingen in de Palestijnse gebieden, die ze wonnen. Na een interne strijd met Fatah werden ze vervolgens de dominante partij in Gaza.

‘Wat ideologie betreft, gaan religie en Palestijns nationalisme bij Hamas hand in hand’, zegt Nanninga. ‘Daarbij is Hamas heel vaak heel pragmatisch. Hamas was bijvoorbeeld fel gekant tegen de vredesbesprekingen met Israël in 1993, ook wel bekend als de Oslo-akkoorden. Onder de Palestijnen waren de Oslo-akkoorden echter heel populair. Hamas besloot daarom geweld vooral op strategische momenten in te zetten, bijvoorbeeld als wraakactie na een bloedbad aangericht door een Joodse kolonist in Hebron.’

Wat betreft het geweld van Hamas, is het volgens Nanninga in de eerste plaats belangrijk om onderscheid te maken tussen de organisatie en de individuen. ‘Een organisatie heeft vaak strategische motieven voor het plegen van geweld. Voor individuen zijn die motieven eerder persoonlijk, politiek, sociaal of psychologisch. Wat betreft het geweld van 7 oktober kunnen we nog niet veel zeggen over individuele motieven. Als we kijken naar de organisatie, dan blijkt uit de geschiedenis dat Hamas geweld op een heel strategische en pragmatische manier gebruikt. Ze worden niet alleen gedreven door idealen, maar ook door de interne, politieke situatie in de Palestijnse gebieden en Israël.’

Nanninga benadrukt dat hij geweld nooit goedkeurt: ‘Wat ik wil aangeven is dat we kritisch moeten zijn op de termen die we gebruiken. Zeker, we kunnen de acties van Hamas analyseren vanuit terrorismestudies. Maar we hebben ook andere interpretatiekaders nodig. Als we Hamas uitsluitend zien als religieuze terroristen, impliceert dat bijvoorbeeld al snel dat met Hamas niet te onderhandelen is. Terwijl de geschiedenis leert dat dat wel degelijk kan.’

Colleges toegespitst op huidige situatie

De huidige situatie in het Midden-Oosten heeft ook effect op de colleges van de docenten van Midden-Oostenstudies. Hoe bewegen ze daarin mee? Sanchez-Summerer: ‘Waar het op neerkomt, is dat we inzichten geven aan onze studenten door hen documenten te laten lezen en historisch beeldmateriaal te laten zien, aanvullend op het reguliere programma. Alles is gericht op de nuance en op kritisch blijven denken. En nooit op te snelle conclusies trekken.’

Ze noemt een voorbeeld: ‘In de masteropleiding bestuderen we sektarisme en minderheden in het Midden-Oosten. We bediscussiëren hoe de Britten indertijd het sektarisme hebben geïntroduceerd in Palestina en hoe zich dat verder heeft ontwikkeld na de oprichting van de staat Israël in 1948. En in de bacheloropleiding hebben we een module over Cultural en soft power in het Midden-Oosten. We kijken onder meer wat de impact is van bijvoorbeeld films, zowel Israëlische als Arabisch-Palestijnse, voor en na de stichting van Israël.’

Nanninga: ‘Ik geef het mastervak Conflicten in het Midden-Oosten. Elke week staat er één thema centraal dat belangrijk is om conflicten in het Midden-Oosten te begrijpen. Wat we vaak doen, is dat we theoretische literatuur lezen en die toepassen op een casus. De afgelopen jaren hebben we dat vaak gedaan met betrekking tot Syrië. Dit jaar kiezen we er regelmatiger voor om naar het conflict in Gaza te kijken. Bijvoorbeeld door Hamas te bekijken als sociale beweging: wat laat dat zien over Hamas? Wat leren we daarvan? Of: wat is de rol van religie in acties van Hamas? Onze colleges zijn meer toegespitst op dit conflict, maar wel steeds vanuit een academische insteek en aan de hand van wetenschappelijke inzichten.’