Liekuut | De Verenigde Staten zijn altijd al minder democratisch geweest dan we denken

In ‘Liekuut’, Gronings voor rechtuit of rechtdoorzee, delen we regelmatig de blik van één van onze wetenschappers op een actueel thema. Zo laten we zien dat RUG-onderzoekers een bijdrage leveren aan het maatschappelijke debat.

De vurigheid waarmee Donald Trump de Amerikaanse democratie aan het uithollen is, lijkt nooit eerder te zijn voorgekomen. In het verleden hebben presidenten wel vaker hun macht aangewend om presidentiële decreten uit te vaardigen, maar niet in het tempo van Trump. Wat als de VS minder democratisch is dan we denken?

Universitair docent American Studies Tim Jelfs merkt op dat het achttiende-eeuwse Amerikaanse democratische systeem eigenlijk ongeschikt is voor de eenentwintigste eeuw: ‘Trumps acties leggen de minder democratische elementen van Amerika bloot. Een fundamentele verandering die het constitutionele systeem in de toekomst democratischer maakt is echter onwaarschijnlijk en zou van buiten het politieke systeem moeten komen.’

Democratie in Amerika

‘De Verenigde Staten zijn er trots op dat ze ‘s werelds grootste en oudste democratie zijn. De Amerikaanse Grondwet en het daaruit ontstane politieke systeem zijn ontworpen om de machten te verdelen en te scheiden en om ervoor te zorgen dat er nooit een tiran aan de macht zou kunnen komen. Dit betekent echter ook dat de volkssoevereiniteit, de macht van het volk, werd ingeperkt. Wat aan het eind van de achttiende eeuw dus werd gezien als relatief democratisch en progressief, wordt volgens de normen van de eenentwintigste eeuw niet meer als erg democratisch beoordeeld.’

Macht van de minderheid

‘Sterker nog, het Amerikaanse systeem bevoordeelt de minderheid. Elke staat heeft bijvoorbeeld twee senators, terwijl sommige staten maar een fractie van het aantal bewoners hebben vergeleken met een staat als Californië of New York. Senators van kleine staten hebben daardoor een disproportionele hoeveelheid macht, terwijl ze veel minder kiezers vertegenwoordigen. Daarbij zijn het first past the post-kiessysteem en het Kiescollege ook niet heel democratisch. Hierdoor kan een kandidaat met minder stemmen in totaal toch nog president worden. Dan wint de minderheid dus de verkiezingen, wat eigenlijk antidemocratisch is.’

Grondwettelijke wijzigingen onwaarschijnlijk

‘Veel moderne Europese staten hebben hun politieke systeem moeten vernieuwen als gevolg van een ramp zoals het verliezen van een oorlog. Anders dan haar Europese evenknieën, is de Amerikaanse Grondwet nog nooit grondig vernieuwd. Een verandering of fundamentele modernisering van het politieke systeem is ook in de nabije toekomst hoogst onwaarschijnlijk. Het is moeilijk om de Grondwet te wijzigen. Het feit dat beide politieke partijen nagenoeg even groot zijn, maakt het ook heel uitdagend om veranderingen af te dwingen. Als een volksopstand of serieuze poging van beide partijen om samen te werken om het politieke systeem te vernieuwen uitblijft, zal de democratie in de VS een achttiende-eeuwse relikwie met antidemocratische elementen blijven. Als gevolg daarvan kunnen autoritaire leiders doorgaan met het uitbuiten van deze zwakke plekken in de Amerikaanse democratie.’

Wettelijk vooroordeel

‘De samenstelling van het Hooggerechtshof wordt ook op een bijzonder antidemocratische manier vormgegeven. De zittende president en partij kiezen de rechters van het Hooggerechtshof en de benoemde kandidaten zijn overduidelijk partijgezind. Justitie staat in dit opzicht niet boven de politiek. De Senaat kan de benoeming met een gewone meerderheid goedkeuren. De rechters worden benoemd voor het leven, dus een president die is verkozen door een minderheid kan de koers van het Hooggerechtshof voor tientallen jaren vastleggen. Datzelfde Hooggerechtshof zal zich binnenkort zeer waarschijnlijk over allerlei beleidszaken moeten buigen.’

Terugslaan in de rechtszaal

‘Het is interessant om te zien of de verdeling van de macht nog steeds werkt. Wat de huidige Amerikaanse regering nu aan het doen is, is ongekend. Ze proberen verschillende nationale overheidsinstellingen uit te kleden. Fondsen voor allerlei nationale en internationale hulpprogramma’s worden wegbezuinigd. En dat wordt allemaal snel en met de botte bijl gedaan. Het is interessant om te zien hoe de rechtsstaat hierop zal reageren. Rechters hebben bepaalde maatregelen al geblokkeerd. Gaan de rechtbanken meer presidentiële decreten tegenhouden, en wat zal de uitspraak van het Hooggerechtshof zijn op het moment dat de beslissingen worden aangevochten? Deze grondwettelijke dans staat op het punt nog heftiger te worden, en de uitkomst is onzeker.’

Bewegingen vanuit het volk

‘Als er buiten de rechtszalen iets van weerstand komt tegen Trump, dan zal dat van onderaf komen. In de VS kunnen maatschappelijke groepen en bewegingen verandering teweegbrengen, niet via politieke partijen maar buiten het formele politieke systeem om. De sociale hervormingen van de jaren '30 onder president Franklin Delano Roosevelt kwamen voornamelijk tot stand onder druk van de vakbonden die machtiger waren geworden, en zelfs van socialistische en communistische groeperingen. Recenter nog resulteerden de moord op George Floyd en de Black Lives Matter-beweging in serieuze politieke druk die het systeem tot nog toe kan weerstaan. Deze machten in de VS moeten echter niet worden onderschat. Politieke agenda’s kunnen zeker door hen worden beïnvloed.’

20 mei | Symposium Trump 2.0 en de nieuwe wereldorde

Op dinsdag 20 mei organiseert de opleiding American Studies van de RUG een dagdeelsymposium over de nieuwe Trump-regering. Gastsprekers zijn onder andere prof. Debora van Nijnatten (Wilfrid Laurier University, Canada) die de relatie tussen de VS en Canada zal bespreken, en fotograaf Nicola Moscelli, die het zal hebben over zijn boek Dead End, waarin hij het verleden en heden van de grens tussen de VS en Mexico verkent.

Meer informatie en aanmelden

Lees meer:

• Tim Jelfs

• Overzicht van alle 'Liekuut' opiniestukken