Als je continu op zoek bent naar je woorden

Soms ligt een woord op het puntje van je tong, maar kun je er net niet bij komen. Het is een bekend fenomeen waar we allemaal weleens last van hebben. Maar stel je voor dat je voortdurend problemen hebt met het vinden van woorden. Voor veel mensen die lijden aan afasie, een taalstoornis die ontstaat door schade aan de hersenen, is het de dagelijkse, frustrerende realiteit. Dr. Frank Tsiwah , universitair docent bij Computational Linguistics aan de Faculteit der Letteren, onderzoekt of hij een computermodel kan bouwen dat mensen helpt om op hun woorden te komen.

_{Tekst: Theone Joostens | Foto's: Henk Veenstra}

Tijdens zijn master- en promotieonderzoek maakte Frank Tsiwah kennis met mensen met afasie als gevolg van een beroerte. Die confrontatie maakte een diepe indruk op hem: "Ik interviewde mensen van alle leeftijden; oudere patiënten maar ook een jonge vrouw van nog maar negentien jaar. Het ging me echt aan het hart om hen zo te zien worstelen met taal. Ze wisten vaak wel wat ze wilden zeggen, maar ze konden niet op de woorden komen."

Woordvindingsproblemen

Afasie ontstaat meestal door beschadigingen aan de linkerhersenhelft waar ons taalgebied zit en die het gevolg zijn van een beroerte (een hersenbloeding of herseninfarct), een ongeval, een infectie of een hersentumor. Er zijn veel verschillende vormen van afasie waarvan afasie van Wernicke en afasie van Broca de twee bekendste typen zijn. Mensen met afasie van Wernicke hebben weinig of geen begrip meer van taal. Ze praten veel, maar wat ze zeggen is niet of bijna niet te begrijpen. Deze mensen begrijpen ook vaak niet wat er tegen ze wordt gezegd.

Mensen met afasie van Broca begrijpen taal wel, maar hebben moeite met het vinden van de juiste woorden en met het formuleren van zinnen. Voor deze laatste groep mensen met zogenoemde woordvindingsproblemen hoopt Tsiwah een oplossing te vinden om ze te helpen op hun woorden te komen zodat ze beter kunnen communiceren. Hij wil hiervoor een bestaand large language model gebruiken en finetunen voor deze specifieke taak. "Een large language model is een vorm van kunstmatige intelligentie die getraind is om menselijke taal te begrijpen en te creëren", zegt Tsiwah. "Denk bijvoorbeeld aan ChatGPT of Google Translate. Ik onderzoek momenteel of het mogelijk is om een model te bouwen dat kan voorspellen welk woord iemand wil zeggen, gebaseerd op de context van het gesprek. Dus stel dat iemand wil zeggen: ‘ik drink een kopje thee’, maar dat hij het woord ‘kopje’ niet kan vinden. Hoe mooi zou het dan zijn als er dan een hulpmiddel was, bijvoorbeeld in de vorm van een app op je telefoon, dat uit de context begrijpt dat je ‘kopje’ wilt zeggen?"

Kleine stapjes

Zo’n computermodel moet verder getraind worden en dat vereist heel veel input van mensen met afasie. Tsiwah: "Vaak zijn dit soort modellen getraind op zinnen die perfect zijn, maar dat is nu niet het geval. Dit model zal moeten wennen aan gefragmenteerde spraak, aan veel pauzes, aan incomplete zinnen." Tsiwah voedt het taalmodel met geschreven data: getranscribeerde teksten van gesproken taal van mensen met afasie. Het model wordt vervolgens gefinetuned om op basis van de context te begrijpen welke woorden ontbreken. "Fase 1 van mijn onderzoek is om de wetenschappelijke vraag te beantwoorden: is het mogelijk om een model te verfijnen dat ontbrekende woorden kan voorspellen?", zegt Tsiwah. "Als het antwoord ‘ja’ is, dan komt de volgende stap: kan dit model dit ook in realtime doen? We zullen daar weer andere modellen voor moeten bouwen en heel veel kleine stapjes moeten zetten om uiteindelijk te komen tot een eindproduct: een app of een ander apparaat dat mensen in realtime helpt."

Privacyvraagstukken

Zo ver is het echter nog lang niet. Desondanks denkt Tsiwah al wel na over aspecten als privacy. "De app – als het een app wordt – luistert naar gesprekken van mensen en verzamelt data zodat we de app steeds verder kunnen verbeteren. Deze data worden uiteraard niet misbruikt voor commerciële doeleinden. Ik besef dat privacy een groot issue is en daarom is het ook mogelijk om de gegevens lokaal op te slaan op het device van de gebruiker. Op deze manier worden ze met niemand gedeeld. Ook kun je er als gebruiker voor kiezen om de app aan of uit te zetten, dus je hebt je privacy zelf in de hand."

Grote eenzaamheid

"Maar eerlijk gezegd vind ik het veel belangrijker om me te focussen op het oplossen van een groot probleem", zegt Tsiwah, "en dat is de dagelijkse worsteling met taal die mensen met afasie hebben en die tot veel frustratie en grote sociale isolatie leidt. Wist je dat wereldwijd een beroerte de op een na voornaamste doodsoorzaak is? Iedereen, jong en oud, kan erdoor getroffen worden. Dertig procent van de patiënten die een beroerte overleeft, houdt daar een taalstoornis aan over. Hoewel de klachten heel divers zijn, hebben de meeste mensen met afasie moeite met het vinden van hun woorden. Ik zet heel graag mijn kennis in om mijn steentje bij te dragen aan de oplossing en aan een betere kwaliteit van leven voor deze mensen."