Vrouwen aan het woord in nieuwe Griekse Mythen

Griekse mythen: spannende, mysterieuze en soms bizarre verhalen uit de oudheid. Ze behandelen vaak ethische kwesties en schurende conflicten. Zo ook de onenigheden tussen man en vrouw. Klassieke mythologische verhalen zijn in een bepaalde tijdsgeest en vanuit een specifiek, vaak mannelijk, perspectief geschreven. Maar hoe zouden die verhalen lopen als we er met een hedendaagse blik en vanuit vrouwelijk oogpunt naar kijken?

_{Tekst: Aurelia te Lindert, afdeling Communicatie RUG; foto’s: Henk Veenstra}

Dat is wat er gebeurt in de populaire hervertellingen van Griekse mythen. Een genre dat de afgelopen jaren een enorme boost heeft gekregen. In het boek ‘De Bestseller-Muze, pop-feminisme en de oudheid in populaire fictie’, dat naar verwachting in 2025 zal verschijnen, gaat Jacqueline Klooster in op de vraag waarom zulke hervertellingen überhaupt gemaakt worden, en hoe deze ontvangen worden. Klooster is werkzaam als universitair docent bij Griekse talen en culturen en is gespecialiseerd in letterkunde. Haar interesse in receptiegeschiedenis van de oudheid, de wijze waarop de oudheid vandaag de dag nog doorwerkt, heeft geleid tot het idee voor dit boek.

Geen herkenning

Klooster is op haar achttiende begonnen met de studie klassieke talen en werd gegrepen door de teksten en literatuur. “Ik vond de verhalen heel mooi en fascinerend, maar ik had wel moeite om mezelf er in te herkennen. Je leest wel over vrouwen, maar je begrijpt ook heel duidelijk dat jij dat niet bent. Ik besefte later pas dat het grotendeels door, en waarschijnlijk ook voor, mannen geschreven was.” Het begrip en de herkenning kwam toen Klooster hervertellingen vanuit vrouwelijk perspectief begon te lezen. Hierin is niet alleen de insteek van het verhaal anders, ook personages die voorheen niet of nauwelijks een stem hadden komen nu aan het woord. “Ik herken mezelf wel in die hervertellingen. Ik snap waar ze over gaan en ik begrijp waarom mensen het interessant vinden om de oude verhalen op deze manier opnieuw te vertellen.”

Aanvulling op bestaande verhalen

Niet alleen het aspect van herkenning is volgens Klooster van belang. De mysterieuze personages geven volgens haar ook aanleiding tot uitbreiding van de verhalen. “Bijvoorbeeld bij Circe, de godin die op een eiland zit waar Odysseus langskomt, zoals Homerus vertelt in de Odyssee. Ze is echt fascinerend en je denkt, wat is dat voor vrouw die daar helemaal alleen woont en mannen in varkens verandert? Waarom doet ze dat? Het is grappig om te zien dat het materiaal dus echt aanleiding geeft tot aanvulling. Alsof het er op zat te wachten.”

Een rehabilitatie van vrouwen

De antieke verhalen zijn, aldus Klooster, grotendeels geschreven door mannen. Het vermoeden is dat ze ook voornamelijk zijn geschreven voor een mannelijk publiek, maar dat is natuurlijk niet te bewijzen. De vrouwelijke figuren komen er in elk geval vaak wat bekaaid vanaf. “We krijgen bijvoorbeeld weinig inzicht in hun gedachtegang of beweegredenen. Of ze worden erg negatief neergezet.” Als voorbeeld geeft ze Klytaimnestra, die haar echtgenoot vermoordt als hij thuiskomt uit de Trojaanse oorlog. Ze wordt geportretteerd als een schrikbeeld voor mannen. “Maar wat als je vanuit haar perspectief gaat kijken en uitdiept waarom ze dat eigenlijk deed? Agamemnon heeft natuurlijk wel voor de oorlog hun dochter geofferd om de vloot weg te laten varen. Er zit altijd al een kern van dat dilemma in de originele teksten, maar als je dat opnieuw gaat beschrijven krijg je toch een ander beeld, met een andere nadruk. Een soort rehabilitatie van die vrouwen op die manier.”

#MeToo als katalysator

De hervertellingen zijn geen nieuw fenomeen, maar hebben volgens Klooster de afgelopen vijf jaar wel een boost gekregen. “Ik heb het gevoel dat ‘#MeToo’ een katalysator is geweest, een trigger om die patronen te herkennen in die oude verhalen.” Seksueel grensoverschrijdend gedrag komt namelijk ook vaak voor in mythes. Bijvoorbeeld bij de Metamorfosen van Ovidius. “Het gekke is dat die verhalen altijd gelezen werden, ook op middelbare scholen, en dat het dan eigenlijk bijna als iets ‘frivools’ gezien werd. Of dat het woord ‘liefde’ werd gebruikt. Je kunt namelijk best betwisten of die verhalen daar wel over gaan, en je afvragen of het niet best wel crue verhalen over een machtspositie zijn, waarin misbruik gemaakt wordt van een situatie en er geen sprake is van consent.”

Onverzoenbare conflicten

Mythen gaan vaak over conflicten, dilemma’s, taboes of problemen. Hoewel ze vaak bizarre situaties beschrijven, kunnen we ze toch relatief goed verbinden aan ons eigen leven. Volgens Klooster komt dit omdat die dilemma’s op zich herkenbaar zijn. “In veel mythen zie je bijvoorbeeld dat de vrouw een heel ander perspectief heeft dan de man.” Dit wordt duidelijk bij het eerder gegeven voorbeeld van Klytaimnestra. Agamemnon had het gevoel dat het zijn plicht was om zijn dochter te offeren voor de oorlog, terwijl Klytaimnestra niet kan begrijpen dat haar man de oorlog belangrijker vindt dat hun eigen gezin. “Eigenlijk hebben ze dus allebei iets vreselijks gedaan en kun je niet duidelijk zeggen wie er ‘het meeste’ schuld heeft. Dat soort verhalen gaan dus over onverzoenbare conflicten en hoe je daar uit kunt komen. Zowel op familiair, als maatschappelijk of religieus vlak.” Het is vervolgens aan de lezer om de schuldvraag af te wegen, of een conclusie te trekken uit het verhaal. Het doel is om mensen tot nadenken aan te zetten.

Complexe problemen

Zoals de originele vertellingen door en voor mannen waren, zouden de hervertellingen door vrouwen gezien kunnen worden als bedoeld voor vrouwen. Toch kunnen ze voor iedereen behulpzaam zijn of voor nieuwe inzichten zorgen. Het is dan volgens Klooster van belang dat er niet enkel sprake is van een omdraaiing: “Als je alleen een omdraaiing krijgt, waarin de vrouwen opeens ‘blameless victims’ zijn en alle mannen ‘schuldig’, is het verhaal te eenzijdig en vaak oninteressant. Maar er zijn ook boeken die het niet te makkelijk maken en de verschillende kanten belichten.” Die complexiteit maakt volgens Klooster dat sommige hervertellingen sterker zijn en beter in elkaar steken dan andere.

Literatuur als safe space

Als auteurs graag een feministische boodschap of een vrouwelijk perspectief over willen brengen, waarom schrijven ze dan niet een nieuw verhaal? Vanwaar komt de motivatie om een bestaand verhaal aan te passen, en in hoeverre is er dan nog sprake van de originele boodschap? Ook dat zijn vragen waar Klooster zich in haar nieuwe boek mee bezig zal houden. Voor nu zegt ze hierover: “Ik denk niet dat het altijd historisch verantwoord is, maar ik denk ook niet dat dat hoeft. De literatuur is een soort veilige omgeving waarin je echt kan experimenteren. De hervertellingen moeten gezien worden als toevoeging, een manier om je eigen draai te geven aan een eeuwenoud verhaal. Ze moeten niet worden gezien als ‘vervanging’ van de originele verhalen.”

Meer informatie

Jacqueline Klooster