Mekka als centrum van globalisering: de hadj anno nu

Marjo Buitelaar is universitair hoofddocent Antropologie van de islam. Begin 2015 verschijnt de bundel Hajj: Global Interactions through Pilgrimage die zij samenstelde met co-redacteur Luitgard Mols van het Rijksmuseum Volkenkunde te Leiden. Het boek is de weerslag van de presentaties die wetenschappers uit uiteenlopende disciplines een jaar geleden op het gelijknamige symposium in Leiden gaven: antropologen, historici en islamologen, maar ook musicologen en letterkundigen. Ieder vanuit hun eigen expertise werpen zij licht op de hadj, de bedevaart naar Mekka.

Betekenissen

Marjo Buitelaar: ‘Het doel van de bundel is te laten zien hoe allerlei gewoonten en rituelen, maar ook materiële aspecten rondom de bedevaart in de loop van de tijd veranderingen ondergaan, en hoe je daaruit religieuze, politieke en sociaal-culturele betekenissen van de hadj in uiteenlopende historische en culturele contexten kunt afleiden. Als antropoloog bestudeer ik wat het ritueel heden ten dage voor verschillende groepen en individuele mensen betekent; niet alleen in religieus opzicht, maar ook in relatie tot sociaal-politieke verhoudingen en identiteitskwesties. Om een voorbeeld te geven: tegenwoordig gaan veel vrouwen op hadj, vroeger waren dat vrijwel alleen mannen. En uit respect voor je ouders ging je vroeger pas op bedevaart nadat je ouders geweest waren; dat ligt nu ook anders. Verder zijn er steeds meer mensen die regelmatig naar Mekka gaan, in plaats van één keer in hun leven.’

Geen statisch ritueel

‘De hadj is steeds bereikbaarder geworden, vooral voor mensen uit het Westen. Het krijgt trekken van een soort “religieus toerisme”. Inmiddels wonen jaarlijks zo’n drie miljoen moslims uit de hele wereld het ritueel bij. Om de toestroom beheersbaar te houden, is er een quotumsysteem ingesteld. In veel landen waar de islam de meerderheidsreligie is, heb je daardoor nog maar een kans van één op zes tot tien dat je een visum bemachtigt. Zo’n toewijzingsbeleid is erg gevoelig voor corruptie. Het bedevaartsritueel blijft zich ontwikkelen, net als de stad Mekka zelf. Aan de andere kant: Mekka is een prachtig voorbeeld van een plek waar die zogenaamde global interactions al eeuwenlang plaatsvinden. En wat ook niet is veranderd, ondanks de individualisering van religiositeit, is dat de betekenis van de hadj veel verder reikt dan het individu; de hele familie en gemeenschap zijn erbij betrokken. Er zijn afscheidsfeestjes, er wordt meegeleefd en na terugkomst worden er souvenirs en water uit de heilige bron uitgedeeld en met elkaar dadels uit Medina gegeten.’

Home and belonging

Onlangs kreeg Marjo Buitelaar een grote subsidie van NWO voor haar hadj-onderzoeksproject Mekka: Magischer dan Disneyland. Het onderzoek is van belang omdat het licht werpt op wat de islam in het persoonlijk leven van mensen betekent. Marjo Buitelaar: ‘Voor moslims in het Westen is de hadj belangrijk om vragen te beantwoorden zoals “waar hoor ik bij”. Europese moslims voelen zich vaak op meerdere plekken tegelijkertijd thuis: ze wonen hier, gaan in het land van herkomst op vakantie en zien Mekka als een soort spiritueel thuisland dat de eenheid van de wereldwijde gemeenschap van moslims symboliseert. Inzicht in gelijktijdigheid van uiteenlopende gevoelens van home and belonging kan ons indirect dus ook iets leren over factoren die de aantrekkingskracht van de strijd voor de islam van Syriëgangers verklaren.’

Minder vreemd

‘De islam is voor de meeste moslims vooral een persoonlijke bron van inspiratie en kracht. Sommige mensen gaan naar Mekka na een rotperiode, om bij te tanken, of om te bidden voor zieken. Juist omdat er de laatste tijd zo veel aandacht is voor negatieve aspecten van de islam, is het belangrijk om deze kanten te laten zien. Daardoor wordt de islam minder vreemd. Want dit soort gevoelens en levensvragen herkent iedereen.’

Het boek is te bestellen via: www.sidestone.com