Titelprenten Europische Mercurius (1690-1750)

In de vroegmoderne tijd had de titelprent van een boek de functie die tegenwoordig een omslagillustratie vervult. In media zoals het tijdschrift Europische Mercurius, dat in boekvorm verscheen, werden in de titelprent allerlei nieuwsonderwerpen verwerkt die indruk hadden gemaakt. Als resultaat van mijn onderzoek naar de Europische Mercurius, die aanwezig is in de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Groningen, verscheen in 2021 het boek Het nieuws verbeeld: Oorlog en vrede in de titelprenten van de Europische Mercurius (1690-1750). Daarin worden de ontwikkeling van dit tijdschrift en al zijn 61 titelprenten besproken.

Tot in de 19e eeuw werden boeken uitgegeven en verkocht zonder band. Soms hadden ze een tijdelijk omslag, maar vaak zelfs dat niet. Kopers lieten hun aangeschafte bladen en katernen inbinden en zochten zelf banden uit. In Europese bibliotheken zag je dan ook heel veel boeken met hetzelfde type band, afhankelijk van de smaken van de eigenaren. Uitgevers zorgden daarom voor fraaie titelprenten en titelpagina’s, want die bepaalden het uiterlijk van een boek in de winkel. Zo probeerden zij hun publicaties aantrekkelijk en herkenbaar te maken. Dat gold in Nederland ook voor de nieuwsoverzichten die in de vorm van boeken werden gepubliceerd. Deze tijdschriften bevatten periodieke samenvattingen van het nieuws gebaseerd op eerdere berichtgeving in kranten, pamfletten, brieven en andere documenten.

De Europische Mercurius was in de vroegmoderne tijd een van de bekende en langlopende nieuwsbladen in Nederland. Dit tijdschrift verscheen in kwarto-formaat, in de jaren 1690-1692 eenmaal per kwartaal en daarna eenmaal per halfjaar. Zo bevat het laatste halfjaardeel, dat uitkwam in 1757, nieuws over de periode juli-december 1756. In 1690 drukte de Europische Mercurius zijn voorganger, de Hollandsche Mercurius, uit de markt. Dit jaarboek was begonnen in 1651. Het verscheen in Haarlem onder de hoede van achtereenvolgens Pieter en Abraham Casteleyn, die ook de Oprechte Haerlemsche Courant produceerden. Veel titelprenten van de Hollandsche Mercurius zijn gemaakt door de gerenommeerde kunstenaar Romeyn de Hooghe.

De eerste uitgever van de Europische Mercurius, de Amsterdammer Timotheus ten Hoorn, nam voor de titelprenten de bekende kunstenaars Jan en Caspar Luyken in de arm. Ten Hoorns opvolgers zetten na 1701 de traditie van de titelprent voort tot 1751, met achtereenvolgens Pieter Sluyter en Jan Goeree (1702-1730), Jan Ruyter (1731-1737), Jan Caspar Philips (1738-1749) en Gerrit Sibersma (1750) als makers. Het is niet altijd duidelijk wie wat heeft gedaan. Zo signeerde Caspar Luyken alleen de titelprent van 1696. Hij kan echter zijn vader Jan hebben bijgestaan bij het ontwerpen of graveren van andere titelprenten. Ook Jan Goeree en Pieter Sluyter hebben enige tijd de taken verdeeld. Een deel van de 61 titelprenten is echter anoniem gepubliceerd en moet vooral op basis van stijlkenmerken aan iemand worden toegeschreven.

De titelprentontwerpers van de Europische Mercurius kozen doorgaans nieuwsonderwerpen die in de corresponderende banden aan de orde komen. Soms staat slechts één thema centraal, maar meestal worden meer gebeurtenissen gevisualiseerd. Kenmerkend voor alle prenten zijn hun zinnebeeldige voorstellingen via figuren uit de klassieke mythologie en andere symboliek. Gezien de titel van het tijdschrift is het begrijpelijk dat zowel Mercurius, de bode van de goden, als prinses Europa – met oppergod Zeus vermomd als stier – in veel titelprenten zijn verwerkt. Maar door de vele oorlogen en vredes in het Europa van de Europische Mercurius zijn de oorlogsgod Mars en de vredesgodin Pax ook heel vaak ingezet. Landen werden regelmatig via dieren verbeeld. Zo staat de leeuw voor Nederland en de eenhoorn voor Groot-Brittannië.

Sommige titelprenten van de Europische Mercurius bevatten verklarende tekst en een aantal gaat vergezeld van een verklarend titelgedicht. Dit vereenvoudigt de interpretatie van de voorstellingen, die wellicht zelfs voor sommige tijdgenoten raadselachtig waren. Je moest in elk geval goed op de hoogte zijn van het recente nieuws om de afbeeldingen te kunnen duiden. Al met al kunnen we spreken van een unieke vorm van multimedialiteit in de vroegmoderne wereld van het boekbedrijf en de kunsten.

Meer lezen

• Joop W. Koopmans, Het nieuws verbeeld: Oorlog en vrede in de titelprenten van de Europische Mercurius (1690-1750) (Hilversum: Verloren, 2021)
• Joop [W.] Koopmans, ‘Europische Mercurius (1690-1757)’ in: Rietje van Vliet (red.), Encyclopedie van Nederlandstalige Tijdschriften: Nederlandstalige periodieken tot de aanvang van het Koninkrijk der Nederlanden (tot 1815)

Illustratieverantwoording

• Ontwerp cover Het nieuws verbeeld: Tanja Stropsma
• Titelprenten (Nederlands gedenkboek of) Europische Mercurius 1690, 1696, 1702, 1704, 1718, 1725, 1732 en 1745: Rijksstudio (Rijksmuseum Amsterdam)
• Titelprent Nederlands gedenkboek of Europische Mercurius 1750: exemplaar Universiteitsbibliotheek Groningen, foto Dirk Fennema (Haren, Gn)