Lezen met de veer in de hand

Annotaties, graffiti, krabbels en tekeningen gemaakt door mensen uit het verleden blijven zowel historici als het grote publiek intrigeren. Deze uitingen van onze voorgangers getuigen van een gedeelde menselijke ervaring die duizenden jaren teruggaat. Van grotschilderingen tot krabbels in schoolboeken, het lijkt erop dat wij mensen altijd onze stempel hebben willen drukken op de materialen om ons heen. Deze tentoonstelling richt zich specifiek op aantekeningen in een handgeschreven en een gedrukt boek die werden gemaakt op cruciale momenten in de ontwikkeling van de christelijke theologie. De krabbels en annotaties in deze teksten worden vaak beschouwd als intrigerend of fraai, maar een diepere historische analyse ontbreekt regelmatig.

Hoewel het geschreven woord van cruciaal belang was voor de ontwikkeling van het christelijke gedachtegoed, wordt het niet altijd duidelijk hoe lezers precies op teksten reageerden wanneer je alleen de tekstuele inhoud van een boek bestudeert. Een grotere focus op annotaties en hun betekenis kan in deze gevallen verhelderend zijn. Annotaties gemaakt door de gebruikers van een boek kunnen waardevolle informatie onthullen over hoe lezers met het werk omgingen. Door het bestuderen van annotaties, symbolen, taal en de lay-out van een tekst kunnen we de interacties tussen de ‘officiële’ tekst en zijn lezers beter begrijpen. Dit alles kan inzicht geven in de redenen voor de creatie van een werk en hoe het werd ontvangen op cruciale momenten in de geschiedenis van het christelijke gedachtegoed. Niet voor niets heten zulke sporen van gebruik tegenwoordig ‘tastbaar bewijs’.

Misleidende titels

Door de eeuwen heen hebben het Durham Rituaal en de Lutherbijbel allebei behoorlijk misleidende titels gekregen. Zo is het Durham Rituaal geen rituaal – een boek waarin de teksten en ceremoniën voor het toedienen van de sacramenten van de katholieke kerk staan beschreven. Het Durham Rituaal is namelijk een collectarium – een boek met de Bijbelteksten en gebeden die priesters gebruikten in het heilig officie, gestructureerd per dag van de liturgische kalender. Ook de Lutherbijbel heeft een titel die ons op het verkeerde been zet. De Lutherbijbel is namelijk niet geschreven door Maarten Luther. Het is een exemplaar van Erasmus’ Latijnse vertaling van het Nieuwe Testament en zijn daarbij horende uitleg. Luther was ooit in bezit van dit specifieke exemplaar, vandaar de naam. Om verwarring te voorkomen blijven we met de ‘onjuiste’ titels refereren aan deze teksten.

Context van hun ontstaan

Het Durham Rituaal (Durham Cathedral Library MS. A.IV.19) is een uniek voorbeeld van een ‘common-place book’ en het oudste voorbeeld van een collectarium in Engeland. Het Durham Rituaal werd rond het eind van de negende en het begin van de tiende eeuw vervaardigd in het zuiden van Engeland. Oorspronkelijk is het boek in het Latijn geschreven, maar na ruim een halve eeuw schreef Alfred de Provoost verklarende glossen in Oud-Engels tussen de regels. Het boek is uitzonderlijk lang in gebruik geweest, iets wat tegenwoordig goed te zien is aan de ernstige slijtage en de uiterst kwetsbare staat van het werk. Waarschijnlijk is het Durham Rituaal gekopieerd van een voorbeeld uit het Europese continent. Dit blijkt uit het gebruik van een ‘g’ afkomstig uit de Karolingische minuskel, midden in een tekst die geschreven is in Insulair schrift. Ook het ontbreken van Engelse heiligen in het boek wijst op een Europese afkomst. De tekst werd gebruikt in de kloostergemeenschap van Sint Cuthbert op Lindisfarne, een van de invloedrijkste christelijke plaatsen in het noordoosten van Engeland.

De emotionele waarde van het manuscript voor de gemeenschap van Lindisfarne blijkt uit haar keuze om het boek (samen met het lichaam van de heilige Cuthbert) mee te nemen van Lindisfarne naar Durham na aanvallen van de Vikingen op het klooster voor de kust van Northumbria. Al met al is dit document dus een belangrijke bron voor het begrijpen van het belang van langeafstandscommunicatie, de Europese invloed op het Angelsaksische christendom en hoe religieuze gemeenschappen zich gedroegen op momenten dat ze onder zware druk stonden.

De Lutherbijbel is een exemplaar van de nieuwe Latijnse vertaling van het Nieuwe Testament gemaakt door Erasmus van Rotterdam, gedrukt door zijn goede vriend Johannes Froben in Basel in 1527. Deze vierde editie van Erasmus’ Novum Testamentum was de eerste gedrukte editie waarin naast een Griekse grondtekst van het Nieuwe Testament en Erasmus’ eigen Latijnse vertaling ook de officiële Latijnse vertaling van de katholieke kerk was opgenomen, de Vulgaat van Hiëronymus uit de late vierde eeuw. Door zijn nieuwe werk naast het Grieks en de Vulgaat te leggen wilde Erasmus zijn eigen vertaling presenteren als de meer accurate en complete vertaling van Gods woord in vergelijking met de ‘officiële’ Vulgaat.

Het exemplaar van Novum Testamentum dat nu in bezit is van de Universiteitsbibliotheek Groningen is bekend komen te staan als de ‘Lutherbijbel’. Zoals al eerder aangegeven gebeurde dit niet omdat Luther het boek zelf heeft geschreven, maar omdat hij in de kantlijn opmerkingen heeft geschreven. Zowel Luther als Erasmus hadden kritiek op de katholieke Kerk, maar uit Luthers annotaties blijkt dat hij ook zeer sceptisch stond tegenover de intellectuele onderneming die Erasmus met zijn Novum Testamentum had bewerkstelligd. Belangrijk om op te merken is dat Luther niet de enige was die dit boek annoteerde. De annotaties van Regnerus Praedinius (1510-1559), rector van de Latijnse School in de stad Groningen, zijn zelfs de meest overvloedige in de Lutherbijbel. Zijn uitgebreide annotaties in rode inkt staan in schril contrast met de korte en eenvoudige annotaties van Luther. Luther en Praedinius annoteerden het werk in hun eigen stijl, maar beide mannen voelden zich duidelijk geroepen om vanuit een diepe emotionele reactie te reageren op de (toegevoegde) inhoud van het werk.

Assistentie bij het lezen

Het bestuderen van de lay-out, decoratie en annotatie van een tekst kan helpen om de redenen voor het ontstaan van een manuscript te onthullen. Het Durham Rituaal is bijvoorbeeld opgemaakt in een stijl die bekendstaat als ‘per cola et commata’. In deze stijl begint elke nieuwe zin op een nieuwe regel. Dit helpt lezers bij de eerste fase van het leesproces: het hardop lezen van de tekst. Hardop een tekst lezen was in de Middeleeuwen een belangrijk onderdeel van het leesproces, veel belangrijker dan vandaag de dag het geval is. Het hardop lezen werd gevolgd door het overdenken van de tekst. In deze fase werd het woord van God aan de lezer geopenbaard. Het mondelinge gebruik van de tekst werd verder ondersteund door de gedecoreerde en gerubriceerde initialen aan het begin van elke nieuwe zin. De initialen zijn versierd met beesten, mensen en geometrische patronen gemaakt door een vakbekwame kopiist. Het gebruik van gedecoreerde initialen in manuscripten zou doorgaan tot in de vroegmoderne periode en de decoraties zouden steeds uitgebreider worden. Stilistisch gezien illustreren deze initialen de culturele banden tussen de gemeenschap van Sint Cuthbert, Ierland, Pictland en de rest van christelijk Europa. Daarnaast zijn hun humor en eenvoud op zichzelf al charmant.

De annotaties en symbolen die de lezers van de Lutherbijbel gebruikten, verschillen aanzienlijk van die uit  de Angelsaksische periode, maar hun doel was even belangrijk, namelijk het helpen bij het lezen en bestuderen van de tekst. Desalniettemin is er een groot verschil tussen de leeshulp uit de Angelsaksische periode en de leeshulp uit de vroegmoderne tijd. Het is namelijk zo dat symbolen in vroegmoderne teksten vaak niet zijn toegevoegd door de makers van de tekst zelf, iets wat bij het Durham Rituaal wel het geval was. In plaats daarvan werden vroegmoderne boeken gedrukt met grote marges om ruimte te bieden voor verschillende soorten assistentie bij het lezen. De gewenste leeshulp moesten lezers vervolgens zelf creëren in de witte marges naast de tekst.

Een typisch vroegmodern hulpmiddel bij het lezen is het tekenen van een wijzende vinger (ook wel manicula of index genoemd) naar passages die de lezer belangrijk vond. Het vinden van specifieke passages in een boek werd met dit soort tekens een stuk eenvoudiger. Daarnaast hielp de wijzende vinger ook bij het onthouden van belangrijke passages, want wij mensen onthouden over het algemeenbeelden beter dan woorden. Een ander karakteristiek hulpmiddel voor vroegmoderne lezers is het gebruik van bloemachtige pictogrammen om zelfgeschreven notities in de kantlijn te verbinden met specifieke delen in de tekst. Dit heeft wel iets weg van de manier waarop teksten vandaag de dag voetnoten hebben. Hoewel de bloemachtige symbolen zijn vervangen door nummers of sterretjes, blijft het doel van dergelijke symbolen hetzelfde: heel gericht extra informatie of commentaar geven bij een specifiek deel van de tekst.

Daadwerkelijke en vermeende fouten

De tekst van het Durham Rituaal staat vol met fouten. Hoewel het geschreven is door een goed getrainde kopiist, is de kwaliteit van het Latijn slecht. De eerdergenoemde context kan hier wellicht een verklaring voor bieden. De christelijke religie in Northumbria kwam namelijk uit een tijd van crisis na aanvallen van de Vikingen in de regio. De Vikingen hadden verschillende kloosters en hun bibliotheken totaal verwoest. Deze geestelijke kenniscrisis zou het lage niveau van Latijn in het Durham Rituaal kunnen verklaren. Zo zijn er zeven gevallen waarin het geslacht van mannelijke heiligen onjuist is, veertien gevallen waarin de kopiist de genitief niet kon vormen en acht gevallen waarin de datum van een feest onjuist is genoteerd. Ondanks het belabberde Latijn werd de tekst minstens een eeuw lang gebruikt in een van de prominentste en belangrijkste centra van het christendom in Engeland. Deze fouten bieden dan ook een waardevol inzicht in zowel de intellectuele als fysieke staat van de christelijke religie in Engeland in deze periode.

Als gevolg van talrijke invallen van de Vikingen in de negende eeuw werden kloosters (en hun bibliotheken) zwaar aangevallen, vooral in het noorden van Engeland. De productie van manuscripten werd in Engeland in de jaren 860 feitelijk platgelegd en pas aan het eind van die eeuw weer hervat. Als gevolg hiervan was het aantal geleerden in Angelsaksisch Engeland met een goede kennis van Latijn zo laag dat Alfred de Grote het noodzakelijk achtte om belangrijke overgebleven teksten te vertalen naar het Oud-Engels. In zijn voorwoord bij zijn vertaling van paus Gregorius’ Liber Regulae Pastoralis (Het boek over pastorale zorg) jammert Alfred:

“So completely had wisdom fallen off in England that there were very few on this side of the Humber who could understand their ritual in English, or indeed could translate a letter from Latin into English; and I believe that there were not many beyond the Humber.”

“De wijsheid in Engeland was zodanig in vervaldat er aan deze kant van de Humber maar heel weinig mensen waren die hun rituaal in het Engels begrepen of ook maar een brief van het Latijn in het Engels konden vertalen; en ik geloof dat er voorbij de Humber ook niet veel waren.”

Het is duidelijk dat het niveau van Latijn en het aantal geleerden in Engeland aanzienlijk was gedaald en Alfred voldoende reden tot zorg had, hoewel zijn woorden misschien enigszins overdreven zijn. De vertaling van teksten zoals het Durham Rituaal in het Oud-Engels was dan ook erg belangrijk voor het relevant houden van deze teksten voor een nieuwe generatie Engelse geleerden. Het Durham Rituaal werd niet alleen vertaald door middel van de glossen, maar werd ook, ondanks de vele fouten en onnauwkeurigheden die het bevatte, meegenomen met de gemeenschap van Sint Cuthbert tijdens haar verhuizing van Lindisfarne naar Durham. Dit kan alleen maar aantonen hoe belangrijk de tekst moet zijn geweest voor die gemeenschap in de nasleep van de aanvallen van de Vikingen op hun thuis.

De Lutherbijbel is niet vrij van drukfouten, maar bij dit werk is het interessanter om te kijken naar vermeende fouten. Luthers annotaties laten namelijk zien dat hij de hele vertaling van Erasmus als foutief beschouwde. Luthers annotaties onthullen dat hij een zeer kritische lezer was en weinig begrip kon opbrengen voor intellectuele benaderingen die verschilden van de zijne. De annotaties laten zien hoe Luther Erasmus beschouwde als een zelfingenomen intellectueel zonder respect voor het gezag van de heiligheid van de Bijbel. Annotaties als “nihil” en “du bist nicht gut” en “du bist ein bube/du bube” (“niets” en “je bent niet goed” en “je bent een schurk”) laten Luthers antipathie en zijn boze emotionele reactie op het werk van Erasmus zien.

Er bestaat zelfs een theorie dat deze woede zich fysiek op de pagina’s van het boek heeft gemanifesteerd. De negentiende-eeuwse theoloog C.P. Hofstede de Groot merkte op dat er inktsporen zaten op de pagina’s tegenover de pagina’s met de meest boze aantekeningen van Luther. Hij opperde dat dit kon aantonen dat Luther het boek af en toe in woede had dichtgeslagen zonder te wachten tot de inkt droog was, alsof hij het niet langer kon verdragen om de woorden te lezen. Hoewel de Lutherbijbel op meerdere plekken afdrukken heeft van annotaties die geen boze opmerkingen zijn, en Luther het boek ook om andere redenen dichtgeslagen zou kunnen hebben, schept deze interpretatie zeker een levendig beeld van Luthers frustratie.

Luthers commentaar in de kantlijn lokte ook annotaties uit van een latere eigenaar van dit exemplaar van Novum Testamentum. Regnerus Praedinius, die dit boek na Luther bezat en een uitgesproken bewonderaar van Erasmus was, voelde zich gedwongen om meerdere annotaties te schrijven als reactie op de aantekeningen van Luther. Dit lijkt een poging te zijn geweest om de naam van zijn idool te zuiveren. Ook Praedinius laat hier dus zijn gevoel van urgentie zien om te reageren op uitspraken die hij als onrechtvaardig en onwaarachtig beschouwde.

De teksten vandaag de dag: toegankelijkheid en digitalisering

Mensen hebben altijd de behoefte gehad om hun stempel te drukken op de wereld om zich heen. Zowel de Groningse Lutherbijbel als het Durham Rituaal illustreren de manieren waarop geleerden in het verleden annotatie gebruikten om in te spelen op hun eigen veranderende wereld, of dat nu het gevolg was van invallen van Vikingen of van theologische ontwikkelingen die de koers van het christendom in de westerse wereld voor altijd zouden veranderen.

Tot in de twintigste eeuw was de interactie met het Durham Rituaal en de Lutherbijbel beperkt tot specialisten en conservatoren, maar veel historische documenten zijn nu toegankelijk gemaakt voor het wereldwijde publiek als gevolg van de voortschrijdende digitalisering. Dit is een belangrijke vooruitgang in de academische wereld. Onderzoekers, studenten en het nieuwsgierige publiek hebben hierdoor toegang tot zeer kwetsbare teksten, teksten die soms zelfs bijna volledig ontoegankelijk zijn voor wetenschappers in een leeszaal onder toezicht. Het Durham Rituaal liep aanzienlijke schade op in de tijd dat het daadwerkelijk in gebruik was en het is daarom een goed voorbeeld van zo’n fragiel werk dat nu niet meer fysiek te bekijken is. Digitalisering heeft echter nieuwe vensters en mogelijkheden voor interactie geopend, niet alleen met de tekstuele inhoud van deze werken, maar ook met de markeringen en inscripties die hun voormalige eigenaars hebben achtergelaten.

Ontdek zelf het Durham Rituaal en de Lutherbijbel:

• Durham Rituaal (Cathedral Library MS IV 19)

• Groningen Lutherbijbel (HS 494 1 Novum Testamentum ex Erasmi Roterodami recognitione)

• Groningen Lutherbijbel (HS 494 2 Des. Erasmi Roterodami In Novum Testamentum Annotationes)

Verder lezen

• Bogaert. P.M. “The Latin Bible c. 600 to c. 900.” In The New Cambridge History of the Bible. Volume 2, From 600-1450, edited by R. Marsden and E.A. Matter, 69-92. Cambridge: Cambridge University Press, 2012.

• Correa, A. The Durham Collectar. Londen: Henry Bradshaw Society, 1992.

• Gameson, R en A.I. Doyle. Manuscript Treasures of Durham Cathedral. Londen: Third Millennium, 2010.

• Kingma, J. De Groningse Luther-Bijbel: Tentoonstelling rond Luthers exemplaar van Erasmus’ Nieuwe Testament, Basel 1527, 3 november – 23 december 1983. Groningen: Universiteitsbibliotheek Groningen, 1983.

• Lindelöf, U. “A New Collation of the Gloss of the Durham Ritual.” The Modern Language Review 18:3 (1923): 273-280.

• Sherman, W.H. Used Books: Marking Readers in Renaissance England. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2008.

• Visser. A. “Erasmus, Luther and the Margins of Biblical Misunderstanding.” In For the Sake of Learning: Essays in Honor of Anthony Grafton, edited by A. Blair and A-S. Goeing, 232-250. Leiden: Brill, 2016.

• Visser. A. “Irreverent Reading: Martin Luther as Annotator of Erasmus.” The Sixteenth Century Journal 48:1 (2017): 87-109.

• Westra, M. en I. Loois. “Erasmus & Luther in Frisia” op de website Verhalen van Frisia

Deze tentoonstelling is gemaakt in het kader van de Summer School Things That Matter 2023.