Van de christelijke moraal tot aan de beleving van een kind

In 20e eeuwse jeugdboekjes die voornamelijk bedoeld waren om de christelijke moraal over te brengen werd de beleving van het kind uiteindelijk belangrijker dan een duidelijk christelijke boodschap. Dit is één van de conclusies uit masterstudent Marrit Claus’ scriptie in opdracht van Stichting Zendingserfgoed. Deze stichting beheert onder andere collecties van kunstvoorwerpen, etnografica, tentoonstellingen, films, dia’s en boeken. Ze wilde meer kennis over hoe jeugdliteratuur de christelijke zending naar Indonesië behandelde, het zogenaamde “zendingsbeeld” dat naar voren komt in deze boekjes. Hierbij ging de voorkeur uit naar boeken over de zending in Indonesië. Marrit analyseerde 15 jeugdzendingsboekjes over Indonesië en plaatste deze in hun historische context. De uitkomst van haar onderzoek geeft een rijk inzicht in hoe het zendingsbeeld dat 20e eeuwse protestantse jeugdliteratuur over Indonesië zich gedurende de eeuw ontwikkelt.

De christelijke moraal

Uit Marrits literaire analyse blijkt dat de jeugdzendingsboeken op verschillende manieren een positief beeld geven van de protestantse zending en haar effect. De keuze van een hoofdpersoon is een belangrijke factor in het zendingsbeeld dat de boekjes uitstralen. Zo werden zendelingen als doorzettende, vrome en behulpzame mensen afgebeeld en was de beleving van de bekeerde Indonesiërs in de boeken aanzienlijk beter dan voor de zending. De eigenschappen van de personages waren in de eerste helft van de eeuw nogal statisch: de zendeling heeft louter positieve eigenschappen, de heidense Indonesiërs hebben juist veel negatieve eigenschappen.

In het overgrote deel van de onderzochte boekjes is de hoofdpersoon een zendeling of een kind dat woont in het zendingsland. Wanneer de hoofdpersoon een zendeling is, verloopt het verhaal veelal op dezelfde wijze: een man ervaart op een bepaald moment in zijn (jonge) leven een goddelijke roeping om de zending in te gaan. Deze mannen gaan vervolgens op reis naar een eiland in of nabij Indonesië om de evangelie te verkondigen en de bevolking te bekeren.

Tijdens de reis is tegenslag een belangrijk punt. Een goed voorbeeld hiervan is het boekje Carl’s Kerstfeest in Papoealand (1939). In dit verhaal komt de zendeling Carl regelmatig in gevaarlijke situaties terecht, waaronder het kapseizen van zijn schip en een gijzeling door een heidense stam. Toch beschermt God Carl steeds omdat hij op Hem vertrouwt, tot Hem bidt en blijft gehoorzamen aan de roep het evangelie te verkondigen. Deze positieve eigenschappen benadrukken de christelijke moraal die de zendingsboekjes uitstralen.

De focus verschuift

Gedurende de eerste helft van de twintigste eeuw staan de jeugdzendingsverhalen nog heel duidelijk in het teken van de bekering en de missie zelf. Vanaf 1948 wordt het beeld van de zending echter minder “statisch”. De nadruk op de negatieve karaktereigenschappen van de heidense Indonesiërs wordt minder sterk: waar in Bastiaan, de kleinen Timorees (1946) nog veel wordt geschreven over de onbeschaafdheid van de Indonesiërs, is dat in Towasi, het slaafje (1948) in mindere mate aan de orde.

Het beeld van de zending verschuift en de personages staan meer op zichzelf. Ze fungeren minder als vertegenwoordiger van de zendingsmissie. Hierdoor worden karaktereigenschappen ook diverser. De christelijke Indonesiërs worden niet louter als positief neergezet en de heidense Indonesiërs niet louter als negatief. Het sterk moraliserende en activerende karakter van de boekjes vermindert, waardoor het genre niet langer slechts een drager voor de zendingsboodschap is. Dit heeft ook te maken met het feit dat de protestantse jeugdliteratuur zich meer focust op de belevingswereld van het kind. Ook de zendingsboekjes ontsnapten dus niet aan deze focusverschuiving. De relateerbaarheid van de personages is belangrijker dan hun representatieve functie. De boeken staan nog steeds in teken van de zending, maar de auteurs verwerken het subtieler in de verhaallijnen.