De route naar het extraparlementaire kabinet: Onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen ontleden de huidige onderhandelingen

Interview: Jelle Posthuma

Na lang praten lijkt het erop dat de PVV, VVD, NSC en BBB bereid zijn om verder te onderhandelen over een nieuw (extraparlementair) kabinet. Onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen voorspelden na de verkiezingen de uitkomsten van de onderhandelingen van de rechtse coalitie, maar ook van een middencoalitie. In dit interview vertellen ze over hun voorspellingen en de huidige stand van zaken in de onderhandelingen.

Na de Tweede Kamerverkiezingen verscheen al snel het rapport 'Voorspelling Coalitieakkoord 2023 - 2024' van de Groningse sociologen Liza van den Enk, Jelmer Draaijer, dr. Jacob Dijkstra en prof. dr. Frans Stokman. Het is de zevende keer dat de Groningse onderzoekers de Nederlandse coalitieonderhandelingen voorspellen met het zogeheten ‘REX Decide Model’. Vaak hadden de onderzoekers het bij het rechte eind.

Het model is niet alleen toepasbaar op politieke onderhandelingen, vertelt Frans Stokman, emeritus hoogleraar sociologie. Zo voorspelden de Groningse onderzoekers het mislukken van de klimaattop in Kopenhagen in 2009. Ook werden ze gevraagd om hun model toe te passen bij interventies en crisissituaties, waaronder die tussen werkgevers en werknemers bij cao-onderhandelingen.

Breekpunten en onderhandelingsissues

In 2021 voorspelden de Groningse onderzoekers dat de coalitie VVD, D66, CDA en CU uiteindelijk zou vallen over het breekpunt migratie. En zo geschiedde. Voor de verkiezingen van 2023 ging masterstudent Liza van den Enk als stageopdracht met het model aan de slag. In aanloop naar de verkiezingen selecteerde ze aan de hand van debatten, verkiezingsprogramma’s en stemwijzers de tien belangrijkste onderhandelingspunten (issues), zoals zorg, woningtekort, de EU en stikstof.

Tijdens de coalitieonderhandelingen zullen de partijen er op deze tien punten uit moeten komen, vertelt Van den Enk. Drie variabelen spelen een rol. Welke uitkomst is volgens de partij gewenst? Hoeveel belang hechten ze aan een uitkomst dicht bij de eigen positie op elk van de issues? En wat is de relatieve invloed van de partij in de onderhandelingen?

In tien onderhandelingsrondes ruilen de partijen standpunten uit in paren. Dit doen ze om steun te krijgen van andere partijen op voor hen belangrijke issues. In ruil daarvoor bieden ze steun aan de andere partij op issues die voor die partij van belang zijn. Op basis van de standpunten van de partijen na tien ruilrondes voorspelt het model of de partijen elkaar op alle issues weten te vinden, of juist niet.

Complexe situatie

Volgens Stokman is het uitgangspunt voor de voorspellingen van de onderhandelingen na de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 ‘heel uitzonderlijk’. Hij schets de situatie: ‘Er is met vijftien partijen sprake van grote fragmentatie. De twee grootste partijen, de PVV en GroenLinks-PvdA willen niet samenwerken. Ook hebben slechts zeven partijen hun verkiezingsprogramma laten doorrekenen door het CPB.’

Voor een meerderheid in beide Kamers zijn ten minste vijf partijen nodig, vervolgt Stokman. Voor alle meerderheidscoalities zijn in ieder geval VVD, NSC en BBB nodig. Zij kunnen dus ‘maximale concessies’ vragen van de PVV. Tegelijkertijd staat de PVV op grote winst als er bij gebrek aan overeenstemming nieuwe verkiezingen moeten komen, wat nadelig is voor de VVD, NSC en BBB. ‘Ik heb deze situatie nog niet eerder meegemaakt. Er zijn ontzettend veel restricties voor de onderhandelingen, maar de partijen zijn tot elkaar veroordeeld.’

Over rechts

In hun rapport doen de Groningse onderzoekers voorspellingen voor twee mogelijke meerderheidscoalities: de rechtse coalitie PVV, VVD, NSC, BBB en de middencoalitie GroenLinks-PvdA, VVD, NSC, D66 en BBB. De Groningse voorspellingen gaan ervan uit dat de rechtse coalitie overeenstemming bereikt op het gebied van de Grondwet en de rechtsstaat. Deze punten zijn dus niet opgenomen in het voorspelmodel als onderhandelingspunten.

Na de simulatie van tien onderhandelrondes blijkt dat er voor de rechtse coalitie op de issues zorg en woningtekort grote verschillen blijven bestaan. De Groningse onderzoekers voorspellen dan ook dat deze coalitie niet tot stand zal komen. ‘Tot op heden is de rechtse coalitie nog niet eens toegekomen aan finale onderhandelingen over de tien beleidsgebieden’, vult Stokman aan.

Alternatief

Als de rechtse partijen er niet uitkomen, dan wil de PVV waarschijnlijk nieuwe verkiezingen. Maar, zo stelt Stokman, een nieuwe gang naar de stembus is voor de andere onderhandelende partijen niet gunstig. Een andere optie is een zogeheten ‘middencoalitie’ met GroenLinks-PvdA, VVD, NSC, D66 en BBB. Volgens de Groningse onderzoekers zou een dergelijke coalitie kunnen slagen, mede uit angst voor een nog grotere PVV. ‘Nieuwe verkiezingen zijn een enorme stimulans voor alle partijen om coûte que coûte tot overeenstemming te komen.’

De onderzoekers voorspellen aan de hand van hun model echter ook dat de middencoalitie grote problemen krijgt om tot overeenstemming te komen. Het Groningse model voorspelt hindernissen op de issues woningtekort, duurzaamheid van particulieren en stikstof. De BBB is voor een meerderheid in de Eerste en Tweede Kamer noodzakelijk, maar staat lijnrecht tegenover GroenLinks-PvdA op het punt stikstof.

Programkabinet

Ook informateur Kim Putters constateerde dat een ‘gewoon’ meerderheidskabinet niet mogelijk is. Hij adviseerde PVV, VVD, NSC en BBB te starten aan onderhandelingen die moeten leiden tot een zogeheten ‘programkabinet’. Volgens Stokman is het ‘erg knap’ hoe Putters in staat is geweest om de ‘deadlocksituatie’ te omzeilen.

Een minderheidscoalitie van de VVD, NSC en BBB, waarbij het kabinet functioneert met wisselende coalities, was ook een mogelijkheid, stelt Stokman. ‘In feite doet het demissionaire kabinet dat nu al en is daarmee in staat om extra miljarden te krijgen voor diverse beleidsterreinen.’

Van den Enk denkt dat de vier rechtse partijen PVV, VVD, NSC en BBB zullen blijven proberen om een kabinet te vormen. ‘Maar zelfs als ze slagen, denk ik dat we binnen twee jaar nieuwe verkiezingen hebben.’