Leah Henderson: ‘Vertrouwen is als onzichtbare lijm die de samenleving bijeenhoudt’

Leah Henderson is per 1 juli benoemd tot bijzonder hoogleraar Maatschappelijk Vertrouwen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Deze nieuwe leerstoel is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (KHMW) en de Rudolf Agricola School for Sustainable Development van de RUG. Aan de hand van negen vragen vertelt Henderson meer over haar toekomstige onderzoeks- en outreach-activiteiten.

Tekst: Heidi Scholtz

Wat is het doel van de leerstoel en wat zijn uw plannen?

‘De leerstoel is bedoeld om meer inzicht te krijgen in maatschappelijk vertrouwen. Daar hoort ook bij: weten wat op dit moment het maatschappelijk vertrouwen ondermijnt en positieve visies ontwikkelen over hoe we dit kunnen verbeteren. Ik wil een interdisciplinair platform ontwikkelen voor onderzoek, onderwijs en bewustwording van dit thema.’

Op welke manier sluit uw eerdere onderzoek aan bij de leerstoel?

‘Ik heb een achtergrond in wetenschapsfilosofie en heb dus veel nagedacht over vraagstukken die te maken hebben met vertrouwen in de wetenschap en in wetenschappers. Meer recent ben ik me gaan verdiepen in sociale epistemologie, dat wil zeggen: de sociale kant van hoe kennis ontstaat en functioneert, waarbij vertrouwen een centraal onderzoeksthema is. Ik heb nagedacht over vragen als: wanneer kunnen verschillen in de mate waarin mensen informatiebronnen vertrouwen de polarisatie aanjagen? Wat moet je doen als het vertrouwen in je eigen oordeelsvermogen wordt ondermijnd? Wat komt kijken bij het creëren van een gemeenschappelijke basis om grote meningsverschillen te overbruggen?’

Waarom is er juist op dit moment zo’n behoefte aan dit vakgebied?

‘Vertrouwen is het cement dat de samenleving bij elkaar houdt. Het is een soort lijm. En het werkt het best wanneer het onzichtbaar is. We gaan het pas hebben over vertrouwen wanneer het op verschillende manieren in gevaar is. Dan begrijpen we hoe belangrijk vertrouwen is voor sociale cohesie en voor samenwerking. Op dit moment hebben we te maken met urgente milieuvraagstukken zoals klimaatverandering en afname van de biodiversiteit, die meer dan ooit vragen om samenwerking en vertrouwen. Tegelijkertijd is er echter sprake van toenemende polarisatie. Niet alleen omdat mensen van mening verschillen over waarden. Zorgwekkender is de tendens dat mensen afstand nemen van een gezamenlijk begrip van hoe de wereld werkt, en compleet andere wereldbeelden ontwikkelen. Een belangrijke reden hiervoor is dat sommige groepen mensen het vertrouwen in de ‘mainstream’ informatiebronnen aan het verliezen zijn en overschakelen op alternatieve bronnen.’

Zijn er voorbeelden te noemen van situaties waarin mensen hun vertrouwen in de gangbare informatiebronnen verliezen en overschakelen op andere informatiebronnen?

‘Zoals ik zojuist aangaf, zien we dit vaak gebeuren rondom het thema klimaatverandering, waarbij groepen mensen ontkennen dat klimaatverandering überhaupt plaatsvindt of dat deze door mensen wordt veroorzaakt. Een ander veelzeggend voorbeeld is de manier waarop werd gereageerd op COVID-19. Vaak leidt een bepaalde combinatie van omstandigheden ertoe dat mensen hun vertrouwen in de gangbare bronnen verliezen en overschakelen op alternatieve informatiebronnen. Deze omstandigheden kunnen soms zeer persoonlijk van aard zijn en kunnen te maken hebben met hoe mensen in contact staan met hun directe omgeving en met hun recente ervaringen. Maar een belangrijke factor is ook de vervuilde informatieomgeving waarin we leven, die vol is van misinformatie en waarin mensen moeilijk hun weg kunnen vinden.’

Hoe zou de samenleving volgens u moeten omgaan met misinformatie?

‘Dat is niet eenvoudig. Er worden inderdaad veel onwaarheden verkondigd en het internet en de sociale media bieden nieuwe en doeltreffende manieren om deze een nog groter bereik te geven dan voorheen. Wat ik zelf echter nog zorgwekkender vind, is ‘desinformatie’: het actief manipuleren van informatie. Dit omvat propaganda en andere, sluwere werkwijzen. Er is volgens mij nog veel vooruitgang mogelijk wat betreft inzicht in hoe deze werkwijzen functioneren. We moeten de mechanismen begrijpen om te weten hoe we er het beste mee kunnen omgaan. Maar voor een oplossing moeten we dieper graven en moeten we kijken naar redenen die mensen vatbaar maken voor deze desinformatie. Dan komen er mogelijk bredere kwesties aan de orde, zoals ongelijkheid in de samenleving.’

Kunt u aangeven hoe u maatschappelijk vertrouwen binnen uw onderwijs en onderzoek op een filosofische manier wilt benaderen ?

‘Filosofie speelt een cruciale verbindende rol in het samenbrengen van verschillende wetenschappelijke disciplines en bij het doorgronden van de bevindingen daarvan. Maatschappelijk vertrouwen is een complex begrip. We hebben een brede visie en een interdisciplinaire aanpak nodig. Zienswijzen vanuit de psychologie, sociologie, argumentatieleer, rechtsgeleerdheid en de politicologie zijn hierin allemaal belangrijk. Een eerste stap is luisteren en standpunten uitwisselen. Ik wil een podcast-serie gaan maken, ‘Why trust?’ genaamd, waarin ik wetenschappers uit allerlei vakgebieden ga interviewen om een veelzijdig beeld te schetsen van de aard en oorsprong van maatschappelijk vertrouwen.’

Maatschappelijk vertrouwen maakt deel uit van langlopend onderzoek door de Agricola School: kunt u enkele voorbeelden geven van wat u binnen uw onderzoek wilt initiëren, of wellicht al heeft geïnitieerd, in het kader van de focus van de School voor duurzame ontwikkeling?

‘De Agricola School richt zich inderdaad op het brede vraagstuk van het tot stand brengen van een duurzame samenleving. Maatschappelijk vertrouwen is een prominent onderdeel van het langlopende onderzoek binnen de School, bijvoorbeeld naar de effecten van de lokale gaswinning in de provincie Groningen op het vertrouwen tussen burgers en overheid. Ik wil wetenschappers uit verschillende disciplines samenbrengen door een onderzoeksgroep op te richten rondom het thema maatschappelijk vertrouwen. Voor het welslagen van de schools is het belangrijk dat ze een solide basis bieden voor interdisciplinair onderzoek. Maar dat is niet zo eenvoudig. Het vraagt tijd en energie. Deze leerstoel biedt een fantastische gelegenheid om dit proces in gang te zetten. Er zijn drie gebieden waarop ik me met name wil richten: de rol van vertrouwen bij verdeeldheid en polarisatie in de samenleving, de effecten van mis- en desinformatie op vertrouwen, en vertrouwen in de wetenschap, met name met betrekking tot klimaatverandering.’

Wat hoopt u aan het einde van uw vijfjarige aanstelling te hebben bereikt?

‘Ik hoop meer te weten en te begrijpen over maatschappelijk vertrouwen, maar ook concrete suggesties te kunnen doen over hoe we een samenleving met een gezonde en solide vertrouwensbasis tot stand kunnen brengen. Ook wil ik een interdisciplinaire samenwerkende community binnen de universiteit oprichten die dit werk ook na de vijfjarige aanstelling zal voortzetten.’