De vraag die nooit aan gevangenen wordt gesteld: welke boeken lees je?

Literatuurwetenschapper dr. Konstantin Mierau praat met Chileense gevangenen over literatuur. Hij vraagt ze welke boeken ze lezen, in welke personages ze zich herkennen en wat literatuur met ze doet. Zo onderzoekt hij hoe je met literatuur gevangenen kan bereiken en kan helpen bij hun terugkeer in de samenleving. “Ik stel vragen die eigenlijk nooit aan deze mensen worden gesteld.”

^{Tekst: Marjolein te Winkel - Beeld: Reyer Boxem}

Het eerste gesprek over literatuur dat Konstantin Mierau met een gevangene voerde, vond plaats in 2017, in de gevangenis van La Nueva Imperial, een kleine stad in het zuiden van Chili. Tijdens de lange busrit naar het afgelegen plaatsje had hij nagedacht over de beste vraag om het gesprek te beginnen, maar eenmaal in de gevangenis aangekomen was hij die vergeten. Aan de jonge man tegenover hem vroeg hij toen maar wat hij die dag had gedaan. Mierau: “Hij vertelde dat zijn familie op bezoek was geweest, en dat zijn derde kind net was geboren.” Mierau, zelf ook vrij jong vader geworden, greep het onderwerp aan om het gesprek op gang te brengen.

Al zes jaar reist Mierau geregeld naar Chili. Inmiddels heeft hij ruim vijftig gevangenen geïnterviewd. Vaak begint hij een gesprek met een gedeelde ervaring of interesse waarmee hij het ijs kan breken: sleutelen aan auto’s, motorrijden, tatoeages, kinderen. Na die korte kennismaking en een uitleg over zijn onderzoek volgt zijn eerste vraag: Welke verhalen vond je als kind leuk?

Veel gevangenen met wie hij in de afgelopen jaren sprak, groeiden op op het platteland van Chili. Ze luisterden als jong kind naar de radio en lazen boekjes uit een reeks populaire kinderverhalen. Als adolescent in de stad keken ze tv in de kroeg en gingen ze naar de bioscoop. Pas in de gevangenis begonnen de meesten echt te lezen.

“Als je gevangen zit, heb je heel wat uren per dag de tijd om te lezen en films en series te kijken”, zegt Mierau. “Toch wordt er nauwelijks met ze over gepraat. Ik stel vragen die wetenschappers eigenlijk nooit aan deze mensen stellen. Wat was als kind je favoriete boek? In welke personages herken je jezelf? Maar ook: hoeveel lees je? Hoe vaak ga je naar de gevangenisbibliotheek? Zie je andere gevangenen wel eens lezen, en praat je daar met elkaar over?”

Hij ziet gevangenen enthousiast worden wanneer hij ze vraagt naar hun favoriete boeken. “Hun ogen lichten op als ze over bepaalde personages praten en wanneer ze vertellen wat een bepaald boek met ze doet.” Populair zijn onder meer de boeken uit de serie De Hongerspelen, en biografieën van bekende personen, zoals die over de Colombiaanse drugsbaron Pablo Escobar. “Er is ook veel interesse in boeken over de Tweede Wereldoorlog. De bijbel wordt veel gelezen. En in vrouwengevangenissen zijn de boeken van Michelle Obama heel populair.”

Wat doet lezen met gevangenen?

Elk gesprek levert ‘een autobiografie van de consumptie van fictie’ op. Een leven verteld in de verhalen die mensen tot zich nemen en die ze inspireren, ze laten ontsnappen uit de werkelijkheid en tot nadenken aanzetten. Ze geven inzichten die in het academische debat nog nauwelijks bekend zijn. “Er wordt heel veel gesproken over hoe we gevangenen weergeven in fictie en er zijn rijen boeken geschreven over de literaire weergave van gevangenen. Maar wat lezen eigenlijk doet met gevangenen zelf, dat weten we niet. Literatuur- en cultuurwetenschap wordt nog te veel gedaan vanuit de veilige wereld van de bibliotheken”, zegt Mierau.

De discrepantie tussen de grote hoeveelheid academische werken over gevangenisliteratuur en de geringe kennis over de literaire ervaringen van gevangenen zelf, inspireert Mierau om de gesprekken te blijven voeren. “Het is niet gemakkelijk om tegenover iemand te zitten die meerdere mensen op gruwelijke wijze heeft vermoord. Dat laat mij niet koud. Maar ik vind dat academici een plicht hebben om groepen te verbinden. Dat is mijn drijfveer. En om dat goed te doen, moet ik dat gesprek aangaan.”

Snel geld of school en studie?

Mierau groeide op in de jaren tachtig in Berlijn, niet ver van de muur die van de oostkant van de stad, zijn kant, een soort gevangenis maakte, en van het westelijke deel een nagenoeg onneembare vesting. Wie het waagde naar het westen uit te wijken, wie zelfs maar te dicht bij de muur in de buurt durfde te komen, riskeerde zijn leven. Om aan die ‘nogal benauwende’ omgeving te ontsnappen, las hij veel. Thuis, tijdens vakanties, tijdens school. Al lezend reisde hij in verhalen en verbeelding de wereld over. Zijn opa las hem vaak voor uit De vernuftige edelman Don Quichot van La Mancha van Cervantes, en wakkerde daarmee een liefde voor Spaanstalige literatuur aan. Na de val van de Muur, toen Mierau tien was, verhuisde het gezin naar Groningen.

Als migrant uit het voormalige Oostblok weet hij dat de omgeving waarin iemand opgroeit van grote invloed kan zijn op de kansen die hij krijgt en de keuzes die hij maakt. “Er zijn heel duidelijk gemarkeerde verschillen tussen wie wel kansen krijgt en wie niet. Die verschillen waren er in mijn jeugd tussen West- en Oost-Duitsland, maar die zijn ook hier in Groningen, ook al staat er geen enorme muur tussen. Het maakt uit of je in Lewenborg opgroeit of in Haren.” Mierau weet ook hoe het is om op te groeien in een omgeving ‘waar allerlei krachten aan je trekken’: om in gedoe te belanden, van school getrapt te worden en te overwegen: kies ik voor snel geld, of voor dat moeilijke pad van school en studie?

Hij koos na enkele omwegen voor een studie, en begon in 2003 met een bachelor Spaans aan de Rijksuniversiteit Groningen. Na een onderzoeksmaster, een promotieonderzoek en zes jaar als universitair docent, werd hij in 2021 universitair hoofddocent Europese Cultuur en Literatuur. Naast zijn onderzoek geeft hij onderwijs aan studenten van de bachelor Europese Talen en Culturen, en is hij programmadirecteur van de Graduate School for the Humanities en directeur van de Federation of Graduate Schools in the Social Sciences and the Humanities.

Leesprogramma’s in gevangenissen

Wat zorgt ervoor dat de een kiest voor school en studie, en de ander op het criminele pad terecht komt? En vooral: wat kunnen we doen om die groepen bij elkaar te brengen, en welke rol kan literatuur daarin spelen? Die vragen zijn de katalysator achter Mierau’s onderzoek. Met de kennis en inzichten die hij opdoet door te praten met gevangenen leert hij hoe je met literatuur mensen kan bereiken, en zo literatuur kan gebruiken om sociale vaardigheden te ontwikkelen.

“We weten dat boeken waar een personage ontwikkelingen doormaakt heel geschikt zijn om inlevingsvermogen en empathie te ontwikkelen. En dat meer inlevingsvermogen conflictverlagend kan werken. Dus door een verhaal te lezen, je in te leven in de personages van anderen, leer je te reflecteren op je gedrag. Maar we weten ook dat dat alleen maar gebeurt als mensen zich verliezen in de tekst. De teksten waar jij je in verliest of ik me in verlies zijn misschien niet de teksten waar mensen die zo'n enorm conflict met de samenleving hebben gehad zich in verliezen. Wat werkt voor hen? Dat weet je niet totdat je het vraagt.”

Met de antwoorden op die vraag wil Mierau leesprogramma's ontwikkelen die gevangenen helpen bij hun terugkeer in de samenleving, met boeken die aankomen bij gevangenen en die ze met plezier lezen. “Uiteindelijk is plezier de basis om überhaupt een boek te pakken. Pas als je dat boek openslaat en gaat lezen, ontdek je wat lezen kan brengen.”

Mierau hoopt in de nabije toekomst een onderzoekscentrum over cultuurconsumptie in gevangenissen op te zetten, van waaruit hij bijeenkomsten kan organiseren en kennisuitwisseling kan stimuleren. “Mijn onderzoek zit op de scheidslijn van cultuurwetenschap en sociologie. Daardoor viel het lange tijd tussen wal en schip. Inmiddels kan ik met alle kennis die ik al pionierend heb opgedaan in de afgelopen zes jaar de beide disciplines verbinden, en kan ik het academische debat aangaan over wat teksten eigenlijk doen met lezers van verschillende achtergronden en in verschillende situaties.”