Partijgeschiedenis

Door Paul Lucardie

Geschiedenis

GroenLinks (de naam werd tot oktober 1992 niet aan elkaar geschreven) werd op 24 november 1990 in Den Haag opgericht. De partij was het resultaat van de fusie van de Communistische Partij van Nederland (CPN), de Evangelische Volkspartij (EVP), de Politieke Partij Radikalen (PPR) en de Pacifistisch Socialistische Partij(PSP). Deze vier linkse partijen van verschillende herkomst waren in de jaren tachtig geleidelijk naar elkaar toe gegroeid. Voor de verkiezingen van het Europees Parlement in 1984 en 1989 hadden ze gezamenlijke lijsten gevormd onder de naam Groen Progressief Akkoord respectievelijk Regenboog (kandidaten van de EVP deden in 1984 mee op persoonlijke titel). In 1989 werd (met enige moeite) een gezamenlijke lijst onder de naam 'Groen Links' voor de Tweede Kamerverkiezingen inge­diend, waarop een aantal partijloze kandidaten stonden zoals de vakbondsleider Paul Rosen­möller. Ook al vielen met name de resultaten van de Kamerverkiezingen tegen – de vier moederpartijen hadden bij de vorige verkiezingen in 1986 samen slechts 0,8% minder stemmen gehaald dan de lijst-GroenLinks nu –, de vier partijen besloten toch de fusie door te zetten. In 1991 hieven ze zich op. Kleine groepen uit CPN en PSP weigerden zich aan te sluiten en zetten hun partij onder een nieuwe naam voort (als Nieuwe Communistische Partij– NCPN, respectievelijk PSP'92), overigens zonder veel electoraal succes.

De eerste vier jaar werd GroenLinks politiek geleid door Ria Beckers-de Bruijn, die van 1977 tot 1989 voorzitter van de PPR-fractie in de Tweede Kamer was geweest. In 1993 konden de leden een nieuwe lijsttrekker kiezen. Een kleine meerderheid gaf de voorkeur aan het duo Ina Brouwer en Mohamed Rabbae boven Rosenmöller en Leoni Sipkes. Brouwer was van 1982 tot 1986 fractievoorzitter van de CPN geweest, de in Marokko geboren Rabbae was directeur van het Nederlands Cen­trum Buitenlanders. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1994 verloor Groen­Links een zetel, waarop Brouwer meteen aftrad als fractievoorzitter. Rosenmöller nam haar plaats in. Onder zijn leiding speelde GroenLinks een opvallende rol in de oppositie tegen de 'paarse' kabinetten in de jaren negentig en ging het de partij electoraal voor de wind.

In 2002 keerde echter het tij. GroenLinks werd geïdentificeerd met de multiculturele samen­leving – die een groeiend aantal kiezers afkeer inboezemde – en zelfs met de moord op Pim Fortuyn, gepleegd door een dierenactivist die weliswaar geen lid maar wel sympathisant van de partij heette te zijn. Rosenmöller trad in november 2002 als fractievoorzitter af, mede ten gevolge van de be­dreigingen die hij ontving. Het partijcongres koos Femke Halsema tot lijsttrekker voor de ver­vroeg­de Tweede Kamerverkiezingen van januari 2003. Zij was tot 1997 medewerker van het wetenschappelijk bureau van de PvdA geweest, maar in dat jaar overgestapt naar GroenLinks. Hoewel Halsema een sterke indruk in verkiezingscampagnes maakte, kon zij de electorale teruggang in 2003 en in 2006 niet tot staan brengen. Een forse minderheid van de leden maakte bezwaar tegen haar keuze voor 'vrijzinnig links', dat wil zeggen: een meer liberale opstelling op sociaaleconomisch èn sociaalcultureel gebied.

In 2010 behaalde GroenLinks met tien zetels zijn op één na beste uitslag bij Tweede Kamerverkiezingen en nam de partij voor het eerst aan de formatiebesprekingen deel – zij het zonder succes. Halsema nam in december van dat jaar afscheid van de politiek en werd opgevolgd door haar fractiegenote Jolande Sap, die dezelfde koers voorstond. In 2012 werd Sap in de aanloop naar de vervroegde Tweede Kamerverkiezingen uitgedaagd door fractiegenoot Tofik Dibi. Een overweldigende meerderheid van de leden stemde evenwel voor Sap.   De verkiezingen brachten de partij op een electoraal dieptepunt (vier zetels). Sap trad af als fractievoorzitter en werd (tijdelijk) opgevolgd door oud-PPR-voorzitter Bram van Ojik. Deze maakte in mei 2015 plaats voor Jesse Klaver, die met zijn informele en dynamische stijl veel nieuwe kiezers (en leden) wist te mobiliseren. Onder zijn leiding bereikte GroenLinks bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2017 een electoraal hoogtepunt (veertien zetels) en passeerde zijn rivalen op links (PvdA en SP), maar viel opnieuw af tijdens de coalitiebesprekingen. Vier jaar later moest GroenLinks een deel van de winst weer inleveren: bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 kwam de partij op acht zetels uit – ongeveer haar gemiddelde zeteltal gerekend vanaf de Tweede Kamerverkiezingen in 1989.

Ideologisch-programmatische ontwikkeling

Aan de totstandkoming van GroenLinks was een geleidelijk proces van ideologische toenadering tussen de vier moederpartijen vooraf gegaan. Toch bleven er belangrijke verschillen te overbruggen. De vaststelling van een 'program van uitgangspunten' (men sprak niet van 'beginselprogram'), Uitgangspunten van Groen Linkse politiek geheten, geschiedde dan ook pas in december 1991. GroenLinks sprak zich niet uit voor een bepaalde ideologie, maar richtte zich op vier idealen: democratie, respect voor natuur en milieu, sociale rechtvaardigheid en internationale solidariteit. De partij streefde naar 'radi­cale democratisering' van staat en samenleving en naar een 'internationale, democra­tische en ecologisch gestuurde economie met marktelementen'. Marktmechanismen zouden ondergeschikt moeten zijn aan globale planning, al wees de partij een 'planeconomie van bovenaf' en een 'overheersende rol van de staat in het maatschappelijk leven' duidelijk af. Op internationaal gebied zou de partij zich inzetten voor een 'geweldloze vredespolitiek' en ontbinding van militaire bondgenoot­schappen als de NAVO. GroenLinks zag zichzelf als een zelfstandige politieke stroming, links van de sociaaldemocratie gesitueerd. De partij wees regeringsdeelname niet principieel af, mits ingebed in een radicale hervormingsstrategie.

De vier bestanddelen binnen GroenLinks konden zich allemaal wel in het 'program van uitgangs­punten' herkennen: de gewezen leden van de PPR waarschijnlijk het meest, in mindere mate de pacifistisch-socialisten uit de PSP, en de communisten uit de CPN evenals de evangelische radicalen uit de EVP wel het minst. In de loop van de jaren negentig vervaagden de verschillen tussen de stromingen echter. In de verkiezingsprogramma's verschoof de nadruk geleidelijk van socialisatie en planning naar markteconomie. De overheid zou die markt indirect moeten bijsturen, vooral door de belastingdruk voor een belangrijk deel te verschuiven van arbeid naar het gebruik van energie en grondstoffen en de vervuiling van het milieu.

Daarnaast bleef GroenLinks ijveren voor herverdeling van inkomens en macht, ook binnen bedrijven. Burgers zouden via referendum, volksinitiatief en verkiezing van burgemeesters en commissarissen van de koningin – en liefst ook van het staatshoofd – meer invloed op het bestuur moeten krijgen. Internationale solidariteit bleef een belangrijk thema in alle verkiezingsprogramma’s. GroenLinks pleitte niet alleen voor meer (en betere) ontwikkelingshulp, maar ook voor een liberaler immigratiebeleid en een federaal Europa. Het pacifisme ver­vaagde evenwel in de loop der tijd. Het lidmaatschap van de NAVO leek na 2002 nauwelijks nog een punt van discussie. De partij bleek intern zeer verdeeld over militair ingrijpen in Kosovo (1999) en Afghanistan (2006) – uiteindelijk keurde ze het eerste goed en het tweede af. In 2011 verleende ze echter wel steun aan training van politieagenten in het nog steeds door een burgeroorlog geteisterde Afghanistan.

Onder leiding van Halsema leek GroenLinks nog meer het liberalisme te omhelzen, niet alleen op cultureel en ethisch gebied – de partij was altijd zeer vrijzinnig als het ging om zaken als emancipatie van homo's, euthanasie en de multiculturele samenleving –, maar ook op sociaaleconomisch terrein. In 2006 stelde het partijcongres, tegen de wens van een belangrijke minderheid in, een verkiezingsprogram vast met eisen als een gedeeltelijk basisinkomen voor werkenden, steun voor kleine en startende ondernemers, kortere ontslagproce­dures zodat 'outsiders' betere kansen zouden krijgen, participatiecontracten van werklozen met hun gemeente, en een persoonsgebonden budget voor kinderopvang. Klassiek-liberaal zou men dit programma echter niet mogen noemen, hooguit sociaal-liberaal: de overheid speelde in de visie van GroenLinks nog steeds een actieve en sturende rol, zij het binnen de kaders van de markteconomie. Socialisatie en andere socialistische verlangens zijn echter ver te zoeken; individuen moeten uiteindelijk – zo nodig met hulp van de overheid – in elk opzicht zoveel mogelijk voor zichzelf zorgen. Het referendum werd in 2010 uit het programma geschrapt, maar GroenLinks pleit wel voor ‘nieuwe vormen van deliberatieve democratie’, bijvoorbeeld via burgerpanels, wijkbegrotingen, bewonersraden en dergelijke. Met het aantreden van Klaver als partijleider viel in de verkiezingsprogramma's van 2017 en 2021 de nadruk minder op culturele kwesties en meer op sociaaleconomische thema's, zoals de toenemende ongelijkheid. Klaver liet zich daarbij mede inspireren door de Franse econoom Thomas Piketty. Zo stelde GroenLinks in zijn laatste programma voor dat de overheid om iedereen die achttien wordt, 10.000 euro geeft. Ook dienden de lonen te worden verhoogd in de gezondheidszorg en het onderwijs.

In 2008 stelde het partijcongres een nieuw  program van uitgangspunten  vast. Ecologische duurzaamheid, sociale rechtvaardigheid, internationale solidariteit en democratie bleven de belangrijkste idealen, net als in 1991, maar kregen soms een iets andere invulling. GroenLinks verkoos het welzijn van mens en milieu en de respectvolle omgang met dieren boven strikte economische groei. Van economische planning was geen sprake meer, concurrentie en private initiatieven werden zelfs wenselijk geacht om de publieke sector 'kostenbewust en klantgericht' te laten werken. Daarnaast kregen openheid, emancipatie en individualisering meer aandacht. De multiculturele samenleving werd niet expliciet genoemd, maar wel 'een pluriforme, solidaire samenleving' en 'een open wereld'.

Organisatie

GroenLinks nam bij haar oprichting feitelijk het organisatiemodel van haar moederpartijen over, vooral dat van de PSP. De belangrijkste beslissingen, zoals over de kandidaatstelling voor Eerste en Tweede Kamer en de vaststelling van het verkiezingsprogramma, werden genomen door het congres. Dit orgaan bestond uit afgevaardigden van de lokale afdelingen – al stond het oprichtingscongres dat hiertoe besloot zelf nog open voor alle leden. De macht van de gewone leden was beperkt. Aanvankelijk konden zij wel (per post) de lijsttrekker kiezen, maar in 1997 werd ook deze keuze aan het congres gedelegeerd. Partijbestuur en volksver­tegenwoordigers legden verantwoording af aan het (jaarlijkse) partijcongres en aan de Groen­Linkse Raad, die (minstens) vier keer per jaar bijeenkwam en bestond uit afgevaardigden van de provinciale afdelingen.

In 1992 stelde het partijbestuur een commissie in onder leiding van de socioloog Jan Willem Duyven­dak, die de partijorganisatie aan een onderzoek onderwierp. De commissie stelde vast dat GroenLinks teveel een massapartij probeerde te zijn. De organisatie zou zowel professioneler als democratischer moeten worden. De aanbevelingen van de commissie-Duyvendak werden voor een groot deel uitgevoerd. Lokale afdelingen kregen in 1995 de vrijheid een onbeperkt aantal afgevaardigden naar het congres te sturen, totdat in 2001 de afvaardiging helemaal werd geschrapt en alle leden aan het congres konden deelnemen – mits tijdig aangemeld.

De GroenLinkse Raad maakte plaats voor een partijraad, die nu werd gekozen door lokale afdelingen met mogelijke aanvulling vanuit de provinciale afdelingen. Daarnaast werd een GroenLinks Forum in het leven geroepen, bedoeld om inhoudelijke discussies te voeren. Sinds 2005 konden de leden weer de lijsttrekker kiezen – al gebeurde dat in 2006 en 2010 nog niet aangezien Halsema toen de enige kandidaat bleek te zijn. In 2012 vond voor het eerst sinds 1994 weer een lijsttrekkersverkiezing plaats, waarbij de uitdager Dibi slechts 12% van de stemmen kreeg en fractievoorzitter Sap met 84% van de stemmen gekozen werd. De overige kandidaten werden door het congres aangewezen, waarbij het advies van de door de partijraad benoemde kandidatencommissies in de praktijk veel invloed bleek te hebben.

Formeel kunnen de leden ook volksvertegenwoordigers terugroepen en besluiten nemen via een referendum, maar dit is in de praktijk nog nooit gebeurd. Partijleden kunnen voorts deelnemen aan landelijke werkgroepen en categorale groepen – zoals het Platform voor Evangelie en Politiek, Roze Links ('homo's en lesbo's'), het Feministisch Netwerk en de jongerenorganisatie Dwars.

Het partijbestuur werd in 2006 verkleind (van vijftien tot zeven leden). Daarnaast stelde het partijbestuur in 2005 een strategisch beraad en een permanent campagneteam in. Het strategisch beraad bestond uit vertegenwoordigers van de Kamerfracties, het partijbestuur en het wetenschappelijk bureau, en werd geacht het campagneteam aan te sturen. De partij ging meer gebruik maken van professionele opiniepeilingen, reclamebureaus en wetenschappelijk onderzoek.

Het ledental daalde gestaag van bijna 16.000 tot krap 12.000 anno 1996, om vervolgens geleidelijk te groeien tot bijna 27.000 in 2012 en na een inzinking rond 2015 weer te groeien naar 33.500 in 2022. Volgens ledenonderzoeken in 1992, 2002 en 2010 zijn de leden overwegend buitenkerkelijk, van middelbare leeftijd, hoger opgeleid en veelal werkzaam in (semi-)overheidsinstellingen. Het aandeel van vrouwen is slechts licht gegroeid (van 34% in 1992 naar 40% in 2010), maar in het partijbestuur en de Tweede Kamerfractie zijn ze doorgaans goed vertegenwoordigd, ook al kent GroenLinks geen quotaregeling.

Verkiezingen

Het electoraat van GroenLinks schommelde de afgelopen twintig jaar rond de vijf procent. In 'second order elections' zoals de verkiezingen voor de gemeenteraden, Provinciale Staten en Euro­pees Parlement deed de partij het doorgaans iets beter dan bij verkiezingen voor de Tweede Kamer. Na de hierboven al vermelde bescheiden start in 1989 – 4,1% en zes zetels in de Tweede Kamer – bereikte de partij een dieptepunt in 1994: 3,5% en vijf zetels bij de Tweede Kamerverkiezingen, en 3,7% en één zetel bij de Europese verkiezingen. Daarop volgde een periode van groei, die een hoogtepunt vond in 1999 met 9,9% bij de Provinciale Statenver­kiezingen en 11,8% bij de Europese verkiezingen. Het leiderschap van Rosenmöller en het politieke klimaat onder de paarse kabinetten boden de partij de gelegenheid kiezers te winnen die eerder PvdA of D66 gestemd hadden. Na de eeuwwisseling sloeg de groei echter om in krimp en leed de partij tot 2009 bij vrijwel elke verkiezing enig verlies. Voor een belangrijk deel wordt dit toegeschreven aan de groeiende afkeer van de multiculturele samenleving – één van de stokpaardjes van GroenLinks – en de toenemende angst voor onveiligheid en verlies van Nederlandse identiteit. Na de goede uitslag bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2010 (tien zetels) verloor GroenLinks weer zwaar bij de Kamerverkiezingen van 2012: de partij hield vier zetels over. In 2017 bereikte Klaver het record van veertien zetels, waarvan er bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 zes verloren gingen.

Samenwerking GroenLinks-PvdA

Na de Tweede Kamerverkiezingen van maart 2021 kwam er verregaande samenwerking tussen GroenLinks en de PvdA op gang. Dat kwam mede door de teleurstellende uitslag: GroenLinks verloor zes zetels en de PvdA boekte geen winst: zij bleef steken op negen. Enkele leden uit beide partijen namen het initiatief tot het RoodGroen Manifest , dat pleitte ‘voor meer samenwerking op links’. In augustus besloten beide partijen om in de kabinetsformatie als één onderhandelingspartner op te treden. Beide partijen benadrukten dat zij niet als enige linkse partij deel zouden nemen aan een regeringscoalitie. Tot regeringsdeelname kwam het echter niet, waarna GroenLinks-leider Klaver en PvdA-aanvoerder Lilianne Ploumen begin december een Progressief oppositieakkoord overeenkwamen. Beide partijen spraken af in de Tweede Kamer gezamenlijk op te trekken tegen het vierde kabinet-Rutte; zij beschouwden zichzelf als ‘een progressieve alliantie voor verandering’.

In 2022 werd de samenwerking tussen GroenLinks en de PvdA intensiever. Nadat Ploumen zich op 12 april terug had getrokken als voorzitter van de Tweede Kamerfractie van de PvdA, riepen prominente PvdA-leden als eurocommissaris Frans Timmermans en de Amsterdamse wethouder Marjolein Moorman beide partijen op om verdergaande stappen te zetten. Ploumen was een uitgesproken voorstander van een gezamenlijk optrekken met GroenLinks; haar opvolger Attje Kuiken was dat minder. In juni spraken beide partijen zich uit over de vorming van een gemeenschappelijke senaatsfractie na de verkiezingen voor de Provinciale Staten en de Eerste Kamer (op 15 maart respectievelijk 30 mei 2023). In het referendum dat GroenLinks hierover had uitgeschreven sprak 80 procent van de partijleden zich uit voor een gezamenlijke Eerste Kamerfractie. Op het op 10 juni gehouden ledencongres van de PvdA stemde ruim driekwart van de aanwezige leden hiermee in. Een meerderheid was ook voorstander van een gemeenschappelijke lijst met GroenLinks bij de Eerste Kamerverkiezingen, maar zover kwam het niet: volgens het partijbestuur was dit om statutaire en praktische problemen niet mogelijk.

In de herfst van 2022 besloten de Wiardi Beckman Stichting van de PvdA en het Wetenschappelijk Bureau van GroenLinks een discussiestuk op te stellen waarin richting werd gegeven ‘aan het “waarom” en “wat” van linkse samenwerking’. Het document had verder als doel ‘om de inhoudelijke en ideologische dialoog verder te brengen, binnen en buiten de partijen’. Het stuk met als titel Samen onze toekomst in handen nemen werd in januari 2023 gepresenteerd en besproken tijdens de gelijktijdig gehouden congressen van GroenLinks en de PvdA op 4 februari in Den Bosch.

In oktober 2022 riep GroenLinks-aanvoerder Klaver op om voorafgaand aan de eerstvolgende Tweede Kamerverkiezingen een referendum te houden over een gemeenschappelijk verkiezings¬programma en een gezamenlijke kandidatenlijst van GroenLinks en de PvdA. Na de val van het vierde kabinet-Rutte op 7 juli 2023 schreven beide partijen daartoe een referendum uit. Op 17 juli 2023 werd bekend dat 91,8 procent van de leden van GroenLinks voorstander was en 87,9 procent van de PvdA-leden (de opkomst was 64,7 procent respectievelijk 62,5 procent). Een maand later droegen de twee partijbesturen Timmermans voor als lijsttrekker voor de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november. De leden van beide partijen steunden in een referendum zijn kandidatuur: op 22 augustus werd bekend dat van de 37.738 leden van de PvdA en GroenLinks die deelnamen 91,8 procent zich voor Timmermans had uitgesproken. Op de tweede plek van de kandidatenlijst stond de Tilburgse wethouder Esmah Lahlah (GroenLinks), Klaver bezette de derde positie.