Partijgeschiedenis

Thierry Baudet, de gepromoveerde jurist en publicist die FVD heeft opgericht, behoorde in 2013 tot de initiatiefnemers van het burgerinitiatief tegen het associatieverdrag van de Europese Unie (EU) met Oekraïne. Dankzij dit burgerinitiatief werd hierover in april 2016 een referendum gehouden, waarbij een meerderheid van de opgekomen kiezers het verdrag afwees. In de aanloop naar het referendum had Baudet Forum voor Democratie opgericht, dat als denktank echter ook een breder doel zou moeten dienen: de vernieuwing van de democratie in Nederland. Forum organiseerde openbare debatten in Amsterdam en andere steden. In september 2016 presenteerde Baudet samen met zijn promotor Paul Cliteur (hoogleraar Encyclopedie van het recht in Leiden) een rapport over het referendum aan de PVV, die de aanbevelingen meteen overnam. De verrassing was groot toen Baudet kort daarna aankondigde met Forum aan de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 te gaan deelnemen. Zelf noemde hij (in een interview met Elsevier van 8 oktober 2016) als belangrijke reden de weigering van de regering om het besluit van het referendum uit te voeren.

Volgens artikel 2 van de statuten van FVD is het hoofddoel: 'een democratischer Nederland en doorbreking van het partijkartel, onder andere door de invoering van bindende referenda, bindende volksinitiatieven, direct gekozen burgemeesters en e-democracy'. Het bestaande systeem is in feite een 'partijkartel': circa 10.000 actieve leden van gevestigde partijen zouden de macht verdelen, niet alleen in regering en parlement maar ook bij de gemeenten, de publieke omroep, de zorg en andere instanties. Om dat kartel te doorbreken wil Forum bindende referenda en de directe verkiezing van burgemeesters invoeren, maar ook meer partijloze bestuurders rekruteren. Het lidmaatschap van de EU, het Schengenverdrag (open grenzen zonder controle van personen) en de voorrang van Europees recht boven nationaal recht zouden in een referendum aan de bevolking voorgelegd moeten worden. In het verkiezingsprogram van 2017 wordt bovendien de directe verkiezing van de minister-president voorgesteld. Democratie is volgens Baudet alleen mogelijk in het kader van een soevereine natiestaat. Dat betoogde hij al in zijn proefschrift met de veelzeggende titel  The Significance of Borders. Why Representative Government and the Rule of Law Require Nation States  (Leiden, 2012). FVD wijst de EU af en pleit dan ook voor een 'Nexit'. De partij wil voorts immigratie beperken en remigratie bevorderen 'waar integratie (assimilatie) mislukt' . Haar nationalisme heeft feitelijk een etnisch karakter – volgens tegenstanders zelfs 'racistisch'. Het verkiezingsprogramma ademt verder een conservatief-liberale geest: lagere belastingen, soepeler ontslagrecht, minder regels en minder ambtenaren, strengere straffen voor geweldsdelicten, salarisverhoging voor politieagenten op straat; asielbeleid naar Australisch model: selectieve opvang van vluchtelingen en alleen tijdelijke arbeidsmigranten; vereenvoudiging en verlaging van belastingen, te realiseren door bezuiniging op ontwikkelingshulp, subsidies (niet verder gespecificeerd) en een minder partijdige publieke omroep; maar ook onderwijs naar Fins model, dat wil zeggen meer academici voor de klas en een forse salarisverhoging voor onderwijzers en leraren.

Op het eerste gezicht vormen doelstellingen en programma van FVD een tamelijk consistent geheel. Toch tekenden zich al gauw twee vleugels af binnen de snelgroeiende partij. Daarbij spelen zoals altijd persoonlijke tegenstellingen en ambities een rol, maar toch ook strategische en ideologische verschillen. Een gematigd conservatief-liberale vleugel die voor een belangrijk deel bestond uit voormalige VVD'ers wilde FVD vooral als potentiële regeringspartij en als eurosceptisch alternatief voor de VVD zien. Evenals de VVD zou FVD een democratische ledenpartij moeten worden waar formeel het partijbestuur verantwoording aflegt aan het partijcongres. De andere vleugel, die radicaal-conservatief of reactionair-conservatief kan worden genoemd, is meer oppositioneel van karakter en heeft meer affiniteit met de PVV (en eerder de LPF), dan met VVD of CDA. Volgens deze stroming moet FVD geen bestuurderspartij worden, maar een radicale beweging die oppositie tegen het systeem en 'de elite' mobiliseert onder de krachtige en charismatische leiding van Baudet. Leden mogen meedenken maar moeten hem niet voor de voeten lopen. Contacten met 'alt-right' denkers horen hierbij.

Baudet leek tussen de twee vleugels in te staan, wat waarschijnlijk ook zijn eigen tweeslachtigheid weerspiegelde. In interviews noemde hij immers vaak twee zeer uiteenlopende inspiratiebronnen: de aristocratische liberaal Alexis de Tocqueville (1805-1859) en de reactionair-conservatieve Oswald Spengler (1880-1936). Beide denkers worden wel conservatief en nationalistisch genoemd. De Franse graaf echter accepteerde in wezen de democratisering van staat en samenleving die hij in Amerika observeerde en ook in Europa onvermijdelijk achtte (in zijn meest bekende werk,  De la démocratie en Amérique). De Duitse intellectueel (vooral bekend door zijn boek  Der Untergang des Abendlandes) hoopte de ondergang van de Europese cultuur (het Avondland) uit te stellen door terug te keren naar een autoritair en imperialistisch regime, geleid door een nieuwe Caesar. Zover zal Baudet wel niet willen gaan, maar hij verlangt wel naar een nieuwe elite die weer 'richting' geeft en 'de heelheid van de wereld die er voor de Eerste Wereldoorlog was' gaat herstellen (in een tweegesprek met schrijver Tommy Wierenga,  Vrij Nederland,  juni 2017).

In februari 2018 kwam de latente spanning tussen de vleugels tot uitbarsting. Baudet liet critici zoals bestuursadviseur Robert de Haze Winkelman, oud-senator voor de VVD, royeren. Een aantal leden – volgens de partijtop hooguit twintig – zei daarop hun lidmaatschap op.

Een tweede conflict binnen FVD brak uit in het voorjaar van 2019 tussen Baudet en medepartijoprichter Henk Otten, penningmeester en eerste kandidaat voor de Eerste Kamer. Otten uitte kritiek op 'rechtse' uitspraken van Baudet, 'dat alt-right-achtige gedoe', toespelingen op 'blank nationalisme' en dergelijke (NRC Handelsblad, 20 april 2019). Baudet verweet vervolgens Otten een 'greep uit de kas' te hebben gedaan en overheidssubsidie eigengereid besteed te hebben. Otten ontkende dit en beschuldigde de partijleider van smaad. In juli werd hij geroyeerd. In de pas gekozen Eerste Kamer sloten twee leden van FVD zich in augustus bij hem aan: Dorien Rookmaker (eerder lid van D66) en Jeroen de Vries. Rookmaker vertrok in 2020 naar het Europees Parlement (om één van de drie extra zetels in te nemen die Nederland toevielen na de Brexit). Ook een drietal Statenleden koos de kant van Otten. Begin december richtten zij een nieuwe 'modern liberale' partij op, de Groep Otten oftewel GO, die in juni 2020 zou opgaan in de Partij voor de Toekomst maar al snel weer onder haar oorspronkelijke naam verder zou gaan.

Tegen het einde van 2020 vond het derde grote conflict binnen FVD plaats. In november keerde een groot deel van de partijtop zich tegen Baudet, naar aanleiding van zijn weigering op te treden tegen de jongerenorganisatie waarin een aantal leden rechtsextremistische en antisemitische uitspraken gedaan zou hebben. Baudet gooide olie op het vuur door tijdens een diner met de partijtop uitspraken te doen die eveneens als antisemitisch opgevat werden. Op 24 november verraste hij vriend en vijand door zijn vertrek als partijvoorzitter en lijsttrekker aan te kondigen. Twee dagen later stelde hij voor dat de leden over zijn lot zouden beslissen. In een digitale stemming op 4 december antwoordde 76% van de stemmende leden (81% van de geregistreerde leden) 'ja' op de vraag of Baudet partijleider moest blijven. Een groot deel van het partijkader had intussen de partij verlaten, onder wie leden van de Eerste Kamer, het Europees Parlement, de gemeenteraad van Amsterdam en verschillende Provinciale Staten. Ook Theo Hiddema legde zijn lidmaatschap van de Tweede Kamer neer via een brief aan de Kamervoorzitter, waarin hij zichzelf 'politiek arbeidsongeschikt' verklaarde. Van de tien op 31 oktober gepresenteerde kandidaten voor de Tweede Kamer trokken vijf zich eveneens terug.

Het vierde conflict deed zich enkele maanden na de Tweede Kamerverkiezingen van maart 2021 voor. Op 13 mei stapten drie leden onder leiding van Wybren van Haga uit de Tweede Kamerfractie van FVD. De reden voor de afscheiding was de door FVD op social media geplaatste 'bevrijdingsposter', waarin overeenkomsten tussen de Duitse bezetting gedurende de Tweede Wereldoorlog en de maatregelen tegen het coronavirus werden gesuggereerd. Naar aanleiding daarvan liet Van Haga weten dat er 'een verschil van inzicht [is] ontstaan over de manier waarop politiek bedreven wordt'. Bij de Kamerverkiezingen in maart had Van Haga bijna net zoveel voorkeursstemmen gehaald als lijsttrekker Baudet. Een paar maanden na zijn vertrek richtte hij de partij Belang van Nederland (BVNL) op.

Het vijfde grote conflict binnen FVD had te maken met de Russische inval in Oekraïne in februari 2022. Partijleider Baudet legde de schuld voor de oorlog bij het Westen en weigerde de invasie te veroordelen. Hij was evenmin bereid om in de Tweede Kamer te luisteren naar de digitale toespraak van de Oekraïense president Zelenski. Dat schoot de beide Eerste Kamerleden en oude getrouwen Hiddema en Paul Frentrop in het verkeerde keelgat: op 30 maart 2022 zegden zij hun partijlidmaatschap op en traden zij uit de senaatsfractie van FVD. Wel bleven zij lid van de Eerste Kamer.

Partijorganisatie

De organisatie van FVD bood dissidenten weinig ruimte. Alle macht ligt feitelijk bij het partijbestuur, dat niet alleen leden kan royeren – dat is bij de meeste partijen het geval – maar ook kandidaten selecteert voor verkiezingen van Kamer, Provinciale Staten en gemeenteraden. Aanvankelijk kende de partij 'informele overlegplatforms' op lokaal en provinciaal niveau zonder besluitvormende bevoegdheden (artikel 8 van het huishoudelijk reglement uit 2018), maar in het in mei 2019 aangepaste huishoudelijk reglement kwam deze sub-nationale organisatoevorm niet meer voor. Het partijbestuur wordt door het congres gekozen, maar op bindende voordracht van het bestuur zelf. Het congres kan die alleen met een twee-derde meerderheid afwijzen. Baudet is vanaf de oprichting van FVD partijvoorzitter.

Het ledental van FVD groeide snel, via 750 in oktober naar 1400 medio december 2016, 6000 in maart 2017, 23.000 in januari 2018 en bijna 47.000 in januari 2020. Daarmee was FVD in 2020 de grootste partij van Nederland geworden. Begin 2022 telde de partij bijna 60.000 leden.

In 2017 werd de Jongerenorganisatie Forum voor Democratie (JFVD) opgericht, die een jaar later al circa 4000 leden telde en in 2020 4500. In dat jaar raakte de JFVD in opspraak wegens racistische en rechtsextremistische teksten van een aantal leden in interne communicaties.

FVD startte voorts een eigen uitgeverij en een 'FVD Journaal' op YouTube.

Electorale ontwikkeling

Op 15 maart 2017 won FVD ruim 187.000 stemmen (1,8%), voldoende voor twee zetels in de Tweede Kamer, die bezet werden door Baudet en Hiddema. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2018 won de partij drie zetels in Amsterdam. Bij de Provinciale Statenverkiezingen van 20 maart 2019 trok FVD bijna 15% van de stemmen, goed voor 86 zetels. Bij de Eerste Kamerverkiezingen in mei van dat jaar werd FVD met twaalf zetels net zo groot als de VVD. Na een aantal conflicten was er eind maart 2022 van dat aantal nog maar één zetel over. Samenwerking in colleges van Gedeputeerde Staten bleek ook lastig. Aanvankelijk kon Forum alleen in Limburg een gedeputeerde leveren voor een 'extra-parlementair' college. In mei 2020 trad de partij in Noord-Brabant toe tot een college met CDA en VVD; een jaar later kwam hieraan een einde. Bij de Europese verkiezingen in mei 2019 boekte FVD met 11% (drie zetels) een iets minder goed resultaat. Lijsttrekker was Derk-Jan Eppink, journalist en in de periode 2009-2014 lid van het Europees Parlement voor de Belgische partij Lijst Dedecker. In zijn verkiezingsprogram pleitte FVD voor een 'Europa van Natiestaten' zonder euro en zonder EU, en met grenscontroles. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van maart 2021 behaalde Forum acht zetels, waarvan er al snel drie verloren gingen als gevolg van de afsplitsing onder leiding van Van Haga. In maart 2022 deed FVD in 50 gemeenten mee aan de raadsverkiezingen, waarbij de partij in totaal 49 zetels haalde - een teleurstelllend resultaat. In de gemeenteraad van Amsterdam verloor de partij twee zetels en hield zij er één over.