Door de straten in Groningen trekt vanavond een lichtend wit kruis, en de binnenstad verandert even in Jeruzalem. The Passion is neergestreken in de stad. Wat heeft het nog te maken met het Bijbelse lijdensverhaal van Christus? Van Justin Kroesen & Birgit van der Lans.

The Passion komt naar Groningen! Al weken gonst een mix van enthousiasme, opwinding en nieuwsgierigheid door de stad. Dat er iets te gebeuren staat wat we nog niet eerder gezien hebben in de straten van Groningen, staat wel vast. In dit traditioneel protestantse deel van Nederland zijn processies en mysteriespelen al eeuwen geleden in onbruik geraakt, en op katholieke processies rustte zelfs lange tijd een verbod.

Het geloof speelde zich normaal gesproken af binnen de muren van het kerkgebouw en aan de eettafel. Vanavond verandert de Groninger binnenstad even in Jeruzalem. Het zal wennen zijn aan een religieus spektakel dat zo openlijk in onze publieke ruimte plaatsvindt; de een vindt het prachtig, bij de ander zal een gevoel van ongemak overheersen.

Maar naast ‘iets heel nieuws’ zit er natuurlijk ook ‘iets heel ouds’ in The Passion. Het fenomeen van de Lijdensweek-processie en ook het passiespel heeft eeuwenoude papieren. In de middeleeuwen gebeurde dit in heel Europa, daarna nog voornamelijk in het katholieke Zuiden. Hoe staat de Groningse Passion van 2014 in deze historische lijn? Is het oude wijn in nieuwe zakken, of gaat het toch om iets wezenlijk anders?

Paasrituelen

De vraag is: wat is het dat de aandacht trekt van tienduizenden belangstellenden, en mogelijk tot wel twee miljoen tv-kijkers? In de kern gaat het om een verbeelding van het verhaal van Jezus’ lijden en sterven, en een vertaling van de betekenis daarvan naar het hier en nu.

De wens om de verhalen uit de Bijbel niet alleen te horen, maar deze ook te zien leidde al in de middeleeuwen tot theatrale toevoegingen aan het kerkelijke ritueel. Vanaf de tiende eeuw werd in sommige kerken een paasspel opgevoerd rondom een verbeelding van het lege graf. Geestelijken in de rol van de drie vrouwen togen met zalfpotten naar het graf om het lichaam te balsemen, en daar aangekomen stuitten ze op een collega-priester in de rol van de engel die hun meedeelde dat de Heer is opgestaan. Dat dergelijke paasspelen al in een vroeg stadium ook in Groningen bekend waren, blijkt uit een twaalfde-eeuws misboek uit de kerk van Hellum, waarin tussen de regels door enkele regie-aanwijzingen staan vermeld.

Later raakten deze spelen verrijkt met talrijke figuranten en werden ze doorgaans buiten de kerk, op het kerkplein, opgevoerd. In die gevallen spreken we ook wel van ‘mysteriespelen’, die een belangrijke aanzet vormden tot het ontstaan van het westerse toneel.

Wat meer nog dan het paaswonder de aandacht van de gelovigen trok, was het verhaal van het lijden en sterven van Jezus. Zo werd het paasspel geleidelijk vooral tot een passiespel, waarin de martelingen die hij op weg naar de kruisiging moest ondergaan in detail werden uitgesponnen. In veel steden en dorpen namen lekenbroederschappen de organisatie van de passiespelen en processies op zich. In Spanje en Zuid-Italië is dat tot op de dag van vandaag zo gebleven. In Nederland werd de passiespel-traditie in 1931 herontdekt in Tegelen. De spelen worden iedere vijf jaar in het Limburgse dorp opgevoerd. In januari van dit jaar is de traditie – heel eigentijds – officieel erkend als ‘immaterieel erfgoed’.

Bij The Passion gaat het om een muzikale hervertelling en verbeelding van het Bijbelverhaal, waarin geprobeerd wordt om de betekenis van dat verhaal tastbaar te maken voor de moderne Nederlander. Voor één avond zal de Groningse binnenstad veranderen in Jeruzalem, met de Oosterstraat als Via Dolorosa en het Academiegebouw als het Paleis van Pilatus. Tot zover misschien dus niet zoveel nieuws onder de zon. Maar bij nadere beschouwing vallen toch ook meteen grote verschillen op. Die komen misschien nog wel het duidelijkst aan het licht op de website van Marketing Groningen, met daarop ‘het officiële programma‘ van The Passion, dat in opzet doet denken aan het programma van Lowlands of een cultureel festival. Daar wordt The Passion omschreven als ‘een moderne spraakmakende hervertelling’ en als ‘een groot cultureel popevenement met het lijdensverhaal als leidraad en een groot verlicht kruis als blikvanger’. Interessant hieraan is dat het woord ‘cultureel’ is verkozen boven het etiket ‘religieus’.

Twee werkelijkheden

Een belangrijk verschil met het verleden is dat er bij The Passion sprake zal zijn van twee werkelijkheden, namelijk de ‘echte’ van het bewegende kruis, de muziek en de ensceneringen in de straten van Groningen en de ‘gemediatiseerde’ werkelijkheid van de televisie-uitzending. Hoe spontaan deze ook moge overkomen, met vliegende reporters die gesprekjes aanknopen met mensen die meelopen rond het kruis, alles is tot in de puntjes geregisseerd, met een draaiboek tot op de seconde en camerashots van strategische punten die het spektakel (en ook de stad) zo groots mogelijk in beeld moeten brengen. De kijker thuis kan de processie, het spel en de muziek volgen vanaf de Euroborg tot aan de Vismarkt vanuit de eigen huiskamer met een versnapering op de bank.

Anders dan in het verleden ligt het initiatief niet langer bij de kerken, maar bij de omroepen EO en RKK: het is daarmee primair een media-evenement geworden. Overal waar The Passion neerstrijkt wordt er samengewerkt met de lokale kerken, maar het is wel duidelijk dat zij de tweede viool spelen. In het protestantse kerkblad Kerk in Stad stond een overzicht van de kerkelijke activiteiten ‘rondom The Passion’. In de Martinikerk zal een voor- en naprogramma plaatsvinden rondom de thematiek van ‘Passie en Compassie’ en de katholieke Sint-Franciscuskerk opent na het spektakel de deuren voor een ‘Afterpassion’. De kern van dit alles is duidelijk gelegen in het media-gebeuren. Kenmerkend hiervoor is dat in het officiële programma de kerkdiensten op Goede Vrijdag en eerste paasdag, toch vanouds de kern van het geheel, zijn gepresenteerd als een van de vele ‘side events die in het teken staan van The Passion’.

‘RTL Boulevard’

Passiespelen en lijdensprocessies waren altijd al bedoeld om een brug te slaan tussen de Bijbelse geschiedenis ‘toen en daar’ en de leefwereld van de gelovige ‘hier en nu’. Terwijl men van oudsher Jeruzalem wat dichterbij probeerde te brengen, zet The Passion duidelijk nog een paar stappen verder. Zo wordt het programma opgeluisterd door bekende popliedjes van Nederlandse artiesten en bands. Het levensgevoel dat hierin doorklinkt wordt door de inkadering in The Passion op een losse manier met een Bijbelse boodschap verbonden. Zo wordt het Bijbelverhaal niet gewoon verbeeld, maar her-verteld en opnieuw geïnterpreteerd. Met Beau van Erven Dorens als vertelstem zal de Via Dolorosa tussen de Euroborg en de Vismarkt mogelijk bij velen vage associaties oproepen met RTL Boulevard.

Bijbelse personages als Jezus, Maria, Pilatus en Judas worden gespeeld door BN’ers – Jan Dulles als Jezus, Simone Kleinsma als Maria, Jack van Gelder als Pilatus en Stanley Burleson als Petrus. Of deze mensen dat uit overtuiging doen of vanwege de media-exposure is niet zo van belang. Beau vindt het naar eigen zeggen ‘een enorme uitdaging om mensen mee te slepen in zo’n inhoudelijk verhaal’. Dit is heel iets anders dan de anonimiteit zoals die in de Spaanse Semana Santa-rituelen nog bestaat: in The Passion zijn de hoofdrolspelers en de muzikanten juist benaderd omdat ze al beroemd zijn.

Zoals al is opgemerkt, zijn lijdensprocessies en paaspelen altijd al gepaard gegaan met economische belangen. De rituelen trokken veel bekijks en waar mensen zijn, worden dingen verkocht, wordt gegeten en gedronken. Door de Groningen City Club is een etalagewedstrijd gestart waarbij ondernemers een wit kruis van een meter hoog gratis kunnen afhalen om die in hun etalage te zetten. In sommige gevallen leidt dit tot vervreemdende taferelen. Voor kinderen is er een kleurplaat met op het zwevende kruis tussen de paaseieren en paashazen de bekende slogan ‘Er gaat niets boven Groningen’. Er wordt een abdijbierenroute door de binnenstad aangeboden, waarschijnlijk vanwege de zweem van religie die hierom heen hangt. Of men de religieuze inhoud van The Passion altijd precies aanvoelt, is de vraag. Zo kunt u in een eetcafé ‘nagenieten’ van The Passion met ‘uw laatste avondborrel’, waarbij twee glazen rode wijn en stokbrood met tapenade, pesto en kruidenboter inbegrepen zijn. Op de dag van The Passion serveert een restaurant een driegangenmenu met wijnen en brood met als thema ‘Geef ons heden ons dagelijks brood’, volgens de website ‘een passage uit de Bijbel die refereert aan Matteüs 6: 9-13’.

Een pas geopende lunchroom heeft pas echt moeite gedaan om bij het thema van The Passion aan te sluiten. ‘De kruisiging van Jezus vond heel lang geleden plaats. Daarom hebben de gerechten tijdens deze Passion-lunch allemaal een ouderwets tintje, ouderwetse groentesoep, grootmoeders stoofvlees en ouderwets stevig donker brood.’

Hiermee zijn we wel heel ver verwijderd geraakt van de devote rituelen waarmee eeuwenlang het hoogtepunt van het kerkelijk jaar werd gemarkeerd. Bij wie de website van Marketing Groningen bekijkt, dringt zich het beeld op van een grote ruif waaruit allerlei partijen een graantje proberen mee te pikken. Zo lijkt Jezus eerst en vooral een interessant ‘verdienmodel’ te zijn geworden.

* Dr. Justin Kroesen en drs. Birgit van der Lans zijn beiden verbonden aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de Rijksuniversiteit Groningen.

(Dit artikel werd eerder gepubliceerd in het Friesch Dagblad op 17 april 2014)