Biografie Poncke Princen (1925-2002)

Poncke Princen is een van de meest controversiële personen uit de Nederlandse geschiedenis van de 20^e eeuw. Hij was voor veel Nederlanders de ultieme landverrader, en werd daarom gehaat en veracht. De oorzaak hiervoor ligt in de oorlog die Nederland tussen 1945 en 1950 voerde tegen de Indonesische nationalisten, nadat hun leider Sukarno op 17 augustus van dat eerste genoemde jaar de Indonesische onafhankelijkheid had uitgeroepen.   In december 1946 werd Princen als dienstplichtig soldaat naar de archipel gestuurd en gelegerd op West-Java. Na ruim anderhalf jaar in Nederlandse dienst besloot Princen te deserteren. Op 1 oktober 1948 stak hij de demarcatielijn over naar gebied dat onder controle van de nationalisten stond. Princen werd daar opgepakt en gevangengezet in Yogjakarta, het brandpunt van de Indonesische revolutie. De nationalisten waren argwanend, want wat waren Princens bedoelingen precies? Op 18 december, bij aanvang van de tweede politionele actie, werd hij vrijgelaten. Princen vluchtte niet maar sloot zich aan bij het Tentara Nasional Indonesia (tni) en vocht vervolgens met de Indonesiërs tegen de Nederlandse strijdkrachten, waar hij drie maanden daarvoor nog onderdeel van was. Na de oorlog nam Princen de Indonesische nationaliteit aan. Hij woonde tot zijn dood in 2002 in het Aziatische land.

Wat er over Princen bekend is in Nederland, is vooral gebaseerd op beeldvorming op basis van krantenartikelen, radio-interviews en televisieprogramma’s. Daarin zijn twee perspectieven dominant. Aan de ene kant werd Princen voorgesteld als een gedegenereerd figuur, een communist die zijn mede-soldaten op slinkse wijze vermoordde. Deze zienswijze werd aanvankelijk vertolkt door De Telegraaf en dagblad Trouw en later door Nederlandse veteranen, tijdgenoten van Princen uit de oorlog in Indonesië. Het andere perspectief werd gegeven door Princen zelf. Hij plaatste zich hierin naar eigen zeggen nadrukkelijk aan de juiste kant van de geschiedenis, simpelweg door te kiezen voor de zwakkeren in dit conflict. In beide perspectieven ligt de nadruk geheel op de persoon van Poncke Princen, en is er nauwelijks aandacht voor andere personen, specifieke omstandigheden of de bredere context.

Daarnaast is het opvallend dat er weinig onderzoek gedaan is naar het verdere leven van Princen. In deze biografie zullen Princens oorlogsjaren op Java uiteraard aan de orde komen en zijn desertie en overlopen worden gereconstrueerd. Hierbij vormen theorieën over radicalisering die ontwikkeld zijn het begin van deze eeuw de nodigde handvaten om het handelen van Princen te verklaren. Onder welke omstandigheden verbleef hij in Indonesië? Hoe keek Princen tegen de oorlog aan en hoe ontwikkelde zijn perspectief? Welke gebeurtenissen leidde tot zijn radicale acties?

Micro-historians vragen zich af hoe representatief het gedrag van een individu is, afgezet tegen diens sociale achtergrond en de normen en waarden die hier verondersteld worden te gelden. In de beeldvorming over zijn persoon lijkt Princen een eenling, door hoeveel anderen hij steeds ook omringd werd. Het is de vraag wat er met Princen gebeurt als hij binnen de context van zijn eigen milieu wordt geplaatsrt. Blijkt hij dan nog steeds de eenling te zijn die anderen in hem zagen? Vallen het deserteren en overlopen van Princen beter te begrijpen, als zijn jeugd, opvoeding en gebeurtenissen die hem vormden in zijn vroege leven in ogenschouw genomen worden? Princen zat tijdens de Tweede Wereldoorlog bijvoorbeeld in kamp Vucht, kamp Amersfoort en langdurig in een Duitse gevangenis. Waarom zat hij daar en welke impact heeft dit gehad op zijn leven en denken? Welke andere ervaringen waren belangrijk in zijn leven voor hij naar Indonesië gestuurd werd?

In dit onderzoek wordt de persoon Princen losgemaakt van de beeldvorming in Nederland over hem, en zijn verhaal verteld op basis van diepgaand, systematisch en samenhangend biografisch onderzoek. Daarbij zal Princen in zijn specifieke context gezet worden, waar in de berichtgeving over hem doorgaans een fnuikend gebrek aan is. Microhistorian Jacques Revel stelt dat context refereert aan gebeurtenissen en omstandigheden die relevant zijn voor de situatie waar een persoon zich in bevond, van wereldschaal tot lokaal niveau. Voor hem is context niet één-in-dozijn maar multidimensionaal, grillig en ambigu. Context is met andere woorden niet eenduidig. Zo bezien kan beter gesproken worden van meerdere contexten die op elkaar ingrijpen en samen het doen en laten van een persoon inzichtelijk en begrijpelijk maken. In het geval van Princen is die context zeer divers, het omvat bijvoorbeeld de omstandigheden in Nederland van voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar ook die op Java tijdens de Revolusi, en politieke gebeurtenissen tijdens de Koude Oorlog die direct voelbaar waren in Indonesië. Het mag daarmee duidelijk zijn dat in dit onderzoek nadrukkelijk aandacht wordt besteed aan zowel het Nederlandse als het Indonesische perspectief, op zowel Princen, zijn rol tijdens de oorlog in Indonesië en zijn verdere leven.

Dit promotieonderzoek wordt begeleid door prof.dr. Hans Renders en prof.dr. Martijn Eickhoff.

Niels Mathijssen is historicus en als journalist werkzaam bij De Groene Amsterdammer. Hij schrijft hier over het koloniale verleden, het Nederlandse slavernijverleden, koloniale roofkunst en de oorlog in Indonesië (1945-1949). Hij is daarnaast als fellow verbonden aan het Netherlands Institute for Advanced Study. Hiervoor was hij onder meer werkzaam bij Trouw en De Correspondent.

Mathijssen gaf een interview over zijn onderzoek voor Biografieportaal.

E-mail: nielsmathijssen@gmail.com