Noodoproep aan de overheid: (ham)burgers zijn te ongezond

Nederlanders worden dikker en dikker

By Marijn Geurts, m.geurts student.rug.nl.

We worden steeds dikker, dat is een onweerlegbaar feit. Mensen met (ernstig) overgewicht houden tijdens de coronapandemie de meeste ziekenhuisbedden bezet. Hoe is het mogelijk dat het aantal mensen met overgewicht en obesitas gestaag blijft toenemen? Ligt de verantwoordelijkheid voor een gezonde leefstijl met name bij de burger? Of ligt de bron van het probleem bij het ongezonde voedselaanbod? In dit artikel ga ik in op ongezonde voeding als oorzaak voor overgewicht en obesitas, met alle ernstige gevolgen van dien. Daarbij wordt de rol van de overheid en de voedselindustrie besproken. Doet de overheid genoeg aan preventie? Zo nee, kan de rechter – net als bij Urgenda – de Staat hierop aanspreken? Lees meer over deze vragen in ‘Noodoproep aan de overheid: (ham)burgers zijn te ongezond’!

Inleiding

De aandacht voor de ernstige gevolgen van ongezonde voeding neemt toe.[i] Zeker nu de COVID-pandemie schrijnend blootlegt welke (extra) gezondheidsgevaren ontstaan bij mensen met overgewicht of obesitas.[ii] 77% van de mensen op de intensive care met een coronabesmetting heeft overgewicht! Daar komt bij dat mensen met overgewicht 44% meer kans hebben om te overlijden aan COVID-19.[iii] Los van deze momentopname staat buiten kijf dat ongezonde voeding dodelijke gevolgen kan hebben.

De Wereldgezondheidsorganisatie sprak in 2009 al van een obesitasepidemie en stelde dat ongezonde voeding jaarlijks zorgt voor 2,6 miljoen sterfgevallen wereldwijd.[iv] In 2019 publiceerde het gezaghebbende medisch tijdschrift the Lancet een groot onderzoek, waaruit bleek dat in het jaar 2017 zelfs 11 miljoen doden zijn gevallen die zijn toe te schrijven aan voedingsriscofactoren.[v] Dat zijn ruim drie keer meer  sterftegevallen dan het aantal sterftegevallen ten gevolge van het coronavirus tot nu toe![vi] Het is niet voor niets dat artsen in Europa stellen dat obesitas de belangrijkste gezondheidsbedreiging in Europa is.[vii] Ook de politiek is zich hiervan bewust, maar bewustzijn is onvoldoende.[viii] We hebben in Nederland het Akkoord Verbetering Productsamenstelling (2014) en het Nationaal Preventieakkoord (2018). Dit zou het probleem van ongezonde voeding aan moeten pakken, maar de afgesproken maatregelen zijn te zwak om het tij te keren. Althans, zo oordelen het RIVM en andere wetenschappers.[ix] De prognose is zelfs, dat als we op dezelfde voet doorgaan, in 2040 62% van de Nederlanders overgewicht heeft.[x] Alarmerend, zou je zeggen. Maar waarom wordt er dan zo weinig aan gedaan? Kunnen wij als burger, als collectief, hier iets tegen doen? Of zijn we afhankelijk van de welwillendheid van de politiek en de voedselindustrie?

De voedselindustrie heeft te veel vrijheid

‘Mensen die voor zichzelf kunnen zorgen, kunnen die taak best aan. Dat geldt ook voor hun gezondheid’ vertelt Kamerlid Bolkestein (VVD) in een recent Kamerdebat over gezonde leefstijl. ‘Moet de overheid dan in de koekjesfabriek staan om de receptuur voor de koekjes aan te passen?’, vervolgt hij cynisch. Bolkestein vertegenwoordigt natuurlijk niet de gehele Tweede Kamer, maar het sentiment dat daar momenteel heerst is wel dat de burger zelf verantwoordelijk is voor gezond eten.[xi] Er is één probleem met deze veronderstelling: ze is feitelijk onjuist. Cijfers ter onderbouwing: voedselkeuze is 30% beredeneerd gedrag en 70% intuïtief en op basis van automatisme,[xii] 82% van de producten in de aanbieding vallen buiten de Schijf van Vijf,[xiii] 70% van ons dagelijkse voedsel komt uit supermarkten[xiv] en 70% van het aanbod in supermarkten bestaat uit bewerkt voedsel.[xv] Kortom, de voedselindustrie heeft veel invloed op ons dagelijkse inname van voedingsstoffen.

Zelfregulering werkt niet

Zelfregulering – het uitgangspunt van het huidige preventiebeleid – blijkt niet te werken, omdat de voedselindustrie simpelweg een te groot financieel belang heeft bij het bewerken van voedsel.[xvi] Voedselbewerking is nou juist wat voedsel ongezond maakt (en mogelijk verslavend).[xvii] Waarom blijft de overheid dan tóch deze koers varen? Goede vraag. Mogelijkerwijs is dat te wijten aan de macht van grote mondiale voedselproducenten; samen bezitten zij 75% van de mondiale voedselmarkt.[xviii] De voedselindustrie besteedt vervolgens miljarden aan doordringende en persistente reclame van voeding met te veel suikers, zouten en verzadigde vetten.[xix] Kinderen en volwassenen uit lagere sociaaleconomische klassen worden het hardst getroffen door de negatieve impact van ongezonde voeding.[xx] Wint het financiële belang van de voedselindustrie van het belang van de burger op een gezond leven?

Mogelijke oplossing: striktere regels voor voedselindustrie

Wat moet er dan wél gebeuren? Belangenorganisatie foodwatch komt met vijf concrete acties waarmee positieve effecten worden behaald. Een suikertaks is daar één van.[xxi] Steeds meer landen hebben een suikertaks en hiervan is bewezen dat het werkt.[xxii] In Engeland heeft de suikertaks geleid tot 45 miljoen kilo minder suiker (op jaarbasis) in frisdranken en leverde bovendien £ 240 miljoen belasting op.[xxiii] Je zou zeggen win-win, maar in Nederland komt de suikertaks helaas niet in het Preventieakkoord. Waarom niet staatssecretaris Blokhuis? Nadat de Kamer hem deze vraag stelde, antwoordde hij: ‘Ik kies op dit moment niet voor deze maatregel omdat ik in het Nationaal Preventieakkoord andere afspraken heb gemaakt over suikerreductie.’[xxiv] Het blijkt dat deze ‘andere afspraken’ waar Blokhuis het over heeft, vrijblijvend zijn voor de industrie en volgens wetenschappers weinig resultaat bewerkstelligen. Zouden deze afspraken misschien het gevolg kunnen zijn van een sterke lobby?[xxv] Luister naar deze podcast voor een uitgebreidere uitleg over de lobby bij de totstandkoming van het Nationaal Preventieakkoord.[xxvi]

Welke rechten kunnen mogelijk bijdragen aan een beter beleid?

Het recht op gezondheid (art. 12 IVESCR) en het recht op gezonde voeding (art. 11 IVESCR) zijn twee afzonderlijke rechten, maar nauw aan elkaar verbonden. Zonder gezonde voeding wordt een goede gezondheid immers een lastig verhaal. Adequate voeding is door meerdere verdragen expliciet als recht erkend: art. 25 UVRM, art. 11 IVESCR, art. 24 Kinderverdrag en art. 28 Gehandicaptenverdrag. Impliciet blijkt dit recht uit art. 2 EVRM.[xxvii] Een aardige verzameling aan rechten. Dat oogt heel fijn, maar kan een individu of collectief hier daadwerkelijk een beroep op doen? Daarvoor moet een eiser eerst een aantal hoepels door. In dit (te korte) artikel kan ik slechts benoemen dat deze rechten bestaan, maar niet inhoudelijk ingaan op de mogelijkheden die zij bieden om een gezonder voedselaanbod via de rechter af te dwingen. Zie hierover de interessante reeks blogartikelen van Dominique Mollet, over de (tekortschietende) Nederlandse regulering van voedselmarketing in de context van internationale verplichtingen.

Urgenda een voorbeeld?

Het afdwingen van meer klimaatacties via de rechter is Urgenda in ieder geval wél gelukt. In een moedig arrest stelt de Hoge Raad vast dat de overheid mensenrechten schendt door de afgesproken klimaatdoelen niet na te leven.[xxviii] Dit arrest kreeg niet voor niets veel internationale aandacht: de rechter geeft een bevel dat de Nederlandse staat vóór het eind van 2020 een broeikasgassenreductie van 25% moest halen.[xxix] Dit is de eerste keer dat de Nederlandse rechters zich zo ferm uitspreken over een maatschappelijke kwestie zoals klimaatverandering, met als conclusie dat de overheid aansprakelijk is.[xxx] Begeeft de rechter zich hier op het politieke domein, of past deze uitspraak binnen de taakomschrijving van de rechter? Van rechterlijk activisme is volgens annotator Spier geen sprake; de rechter past enkel het recht toe, zoals die via de politieke weg tot stand is gekomen.[xxxi] Kan ditzelfde kunstje misschien ook gedaan worden op het gebied van voeding? Is een rechterlijk bevel tot een krachtiger preventiebeleid mogelijk?

Conclusie: denk mee over oplossingen

(Ham)burgers zijn te ongezond. Voedingsmiddelen – waaronder hamburgers – worden bewerkt met te veel zout, suikers en verzadigde vetten. Dat resulteert in een ongezond voedselaanbod en daarmee een obesogene omgeving. Dat resulteert op zijn beurt weer in meer mensen met overgewicht en obesitas, en dát resulteert in meer ziekte- en sterftegevallen. Het is – op deze manier – een oneindige cyclus van schrijnende gebeurtenissen. De overheid en voedselindustrie doen momenteel te weinig en de vraag rest of de rechter de burger hierbij kan helpen. Belangrijk om op te merken is dat de problematiek van ongezonde voeding een multifactoriële en multisectoriële benadering vereist. De oorzaken zoals hier uiteengezet vormen slechts het topje van de ijsberg. Dit maakt de aanpak complex. Met dit artikel beoog ik de ernst van deze problematiek aan de kaak te stellen. Daarmee wil ik de lezer uitdagen om mee te denken aan oplossingen.

De gestelde vragen in dit artikel laten zich niet eenvoudig beantwoorden. Het is dan ook niet voor niets dat ik aan dit onderwerp een volledige masterscriptie heb gewijd. Mocht je de problematiek nou interessant vinden en benieuwd zijn naar een juridisch analyse hieromtrent? Houd deze zomer (https://www.linkedin.com/in/marijn-geurts-MG/) mijn LinkedIn-profiel in de gaten, hierop zal ik de definitieve versie van mijn scriptie publiceren!

This article has been first published at JFV Groningen, https://incasumagazine.nl/magazine/casu-magazine-nr-25/noodoproep-aan-de-overheid-hamburgers-zijn-te-ongezond/

[i] P. Hotse Smit, ‘Ferme overheid nodig in strijd tegen obesitas’, Volkskrant 1 februari 2021; M. Sevil, ‘Oproep: nieuwe kabinet moet suikertaks invoeren’, Parool 11 februari 2021.

[ii] M. Laan, van der, ‘Hoofd intensive care UMCG: 'Vaccineer oudere mannen met overgewicht eerder tegen corona'’, DvhN 26 januari 2021; M. van de Wier, ‘Gezondheidsclubs willen wetgeving tegen ongezond voedsel. ‘Anders heeft in 2040 twee derde van de bevolking overgewicht’, Trouw 11 februari 2021.

[iii] UMCG website, ‘Ruim € 450.000 subsidie voor UMCG onderzoek naar rol overgewicht bij COVID-19’, 27 augustus 2020.

[iv] WHO, Unhealthy diets & physical inactivity, NMH Fact Sheet, juni 2009, p. 1.

[v] GBD 2017 Diet Collaborators, ‘Health effects of dietary risks in 195 countries, 1990-2017: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2017’, Lancet 2019 May 11;393(10184):1958-1972. doi: 10.1016/S0140-6736(19)30041-8.

[vi] Daar staat de teller op 3,36 miljoen sterfgevallen; Google, ‘mondiaal aantal sterfgevallen corona’, www.google.nl (laatst geraadpleegd op 15 mei 2021).

[vii] KNMG website, ‘Verslag CPME-voorjaarsvergadering Brussel’, 8-9 april 2016, www.knmg.nl, p. 4.

[viii] Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Nationaal preventieakkoord, 2018.

[ix] RIVM, Quickscan mogelijke impact Nationaal Preventieakkoord, november 2018; S.K. Djojosoeparto e.a., namens het JPI-HDHL Policy Evaluation Network, The Healthy Food Environment Policy Index (Food-EPI): Nederland. Een beoordeling van rijksoverheidsbeleid met betrekking tot de voedsel-omgeving in Nederland en beleidsaanbevelingen voor het creëren van een gezonde voedselomgeving, Utrecht: Universiteit Utrecht, 2020.

[x] Hotse Smit, Volkskrant 1 februari 2021.

[xi] Zie uitgangspunt kabinet: Kamerstukken II, 2010/11, 32793, nr. 2, p. 5; In toenemende mate ontstaan hierover kritische geluiden vanuit de Kamer.

[xii] ZonMw, Voorstel Programma Gezonde Voeding 2009-2012, Den Haag: ZonMw 2009, p. 13.

[xiii] Questionmark, Superlijst Gezondheid 2020. Welke supermarkt maakt gezond de makkelijke keuze?, 13 oktober 2020, p. 24.

[xiv] Idem, p. 5.

[xv] Foodwatch website, ‘70% supermarkt bestaat uit omstreden “ultra processed foods”’, 30 augustus 2017, www.foodwatch.org.

[xvi] Zie over economische belang voedselindustrie: R. Dietvorst, ‘2. Ongezond voedsel en preventie’, in: Ongezond gedrag: de rol van het recht. Preadviezen (Vereniging voor Gezondheidsrecht, jaarvergadering 12 april 2019), Den Haag: Sdu 2019, p. 119-167.

[xvii] R. Moodie e.a., “Profits and pandemics: prevention of harmful effects of tobacco, alcohol, and ultra-processed food and drink industries”, The Lancet 2013, afl. 381, No. 9867, p. 670-679; D. Bagchi & H. G. Preuss, Dietary Sugar, Salt and Fat in Human Health, Cambridge: Academic Press 2020.

[xviii] VN-Mensenrechtenraad (HRC), Report of the Special Rapporteur on the right of everyone to the enjoyment of the highest attainable standard of physical and mental health, Anand Grover: Unhealthy foods, non-communicable diseases and the right to health, A/HRC/26/31, 1 april 2014, par.

[xix] Idem, par. 11.

[xx] Dit heeft te maken met de afhankelijkheid van kinderen en de ongezondere voedselomgeving in buurten waar mensen uit lagere sociaaleconomische klassen wonen, zie: idem, par 35; HBSC, Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland, Ridderkerk: Ridderprint BV 2017, p. 79 e.v; WRR-Policy Brief 7, Van verschil naar potentieel. Een realistisch perspectief op de sociaaleconomische gezondheidsverschillen, 27 augustus 2018.

[xxi] Bedrijven betalen dan een belasting per hoeveelheid suiker in hun voedsel en dranken. Hiermee worden bedrijven gestimuleerd het suikergehalte te reduceren en het geld kan gestoken worden de strijd tegen overgewicht en obesitas.

[xxii] WHO, Fiscal Policies for Diet and Prevention of Noncommunicable Diseases: technical meeting report, 5-6 May 2015, Geneva, Switzerland, Genève: World Health Organization 2016, p. 24; Brandy e.a., ‘Reductions in sugar sales from soft drinks in the UK from 2015 to 2018’, BMC Medicine 2020, afl. 20.

[xxiii] Dit geld kon vervolgens in de zorg, sport en welzijn worden gestoken, zie: www.gov.uk, ‘Soft Drinks Industry Levy comes into effect. The 'Sugar Tax' will help to reduce sugar in soft drinks and tackle childhood obesity’ 5 april 2018.

[xxiv] Brief staatsecretaris Volksgezondheid, Welzijn en Sport van 3 september 2020, 1732352-209021-VGP, www.rijksoverheid.nl, p. 3.

[xxv] https://www.ftm.nl/tag/nationaal-preventieakkoord.

[xxvi] Hier legt Dr. Herman Lelieveldt (werkzaam bij de Universiteit Utrecht) uit hoe lastig het is om transparantie te verkrijgen of de onderhandelingen van de totstandkoming van het Preventieakkoord. Hij deed een WOB-verzoek en op basis daarvan vertelt hij zijn bevindingen.

[xxvii] Zie EHRM 17 maart 2016, nr. 23796/10 (Vasileva v. Bulgaria), par. 63, over het EHRM dat het recht op gezondheid als hulpbron beschouwd bij de invulling van de positieve verplichting die voortvloeit uit art. 2 EVRM. Dat recht is weer nauw verweven met het recht op toereikende voeding (vgl. art. 11 en 12 IVESCR).

[xxviii] HR 20 december 2019, ECLI:NL:HR:2019:2006 (concl. P-G F.F. Langemeijer en A-G M.H. Wissink), NJ 2020/41, m.nt. J. Spier (Urgenda).

[xxix] Gillaerts & Nuninga, AV&S 2019, voetnoot 5.

[xxx] En niet alleen de conclusie dat de overheid ‘verantwoordelijk’ is.

[xxxi] Spier, NJ 2020/41, onderdeel 1.