Door Janey Huibers, Honours student, j.huibers student.rug.nl

Abstract: De overheid wil abortus toegankelijker maken door huisartsen de bevoegdheid te geven de abortuspil voor te schrijven en door de bedenktermijn af te schaffen. Deze maatregelen komen voort uit het politieke leiderschap van de overheid, dat gepaard gaat met de positieve verplichtingen waar de overheid zich aan moet houden. De overheid moet namelijk maatregelen nemen om het recht op gezondheid te waarborgen.

Het is echter niet zo dat de overheid met deze maatregelen een einde maakt aan het taboe van abortus. Ook is het belangrijk dat de overheid moreel leiderschap toont, wat helaas (nog) niet het geval is bij abortus.

Het politieke leiderschap van de overheid (lees: de regering/ wetgever) heeft invloed op al haar burgers. Politiek leiderschap heeft namelijk betrekking op kwesties van het openbaar belang en raakt daarom elk facet van de samenleving, waaronder de gezondheidszorg. De overheid moet namelijk passende maatregelen nemen ter bescherming van het leven van patiënten.[1] Dit geldt ook voor het recht op abortus. Op het gebied van abortus heeft de overheid recent twee maatregelen genomen. De eerste maatregel is dat er momenteel een initiatiefwet ligt die het mogelijk maakt dat huisartsen in de toekomst de bevoegdheid krijgen om de abortuspil voor te schrijven.[2] Op dit moment mogen alleen abortusklinieken en ziekenhuizen de abortuspil voorschrijven. Met deze initiatiefwet wil de overheid het voor vrouwen toegankelijker maken om hulp te zoeken bij hun huisarts als zij ongewenst zwanger zijn, omdat de huisarts vaak als eerste wordt bezocht en de abortuskliniek of het ziekenhuis pas na verwijzing van de huisarts.[3] De tweede maatregel is dat de overheid de bedenktijd voor abortus gaat afschaffen. Op 21 juni 2022 heeft de Eerste Kamer daarmee ingestemd, zodat vrouwen straks niet meer verplicht vijf dagen moeten wachten voordat zij hun zwangerschap kunnen afbreken.[4] Bij de overheid gaat het echter niet alleen om politiek leiderschap, maar ook om moreel leiderschap. Moreel leiderschap gaat onder andere over de overheid die moreel gedrag dient te vertonen tegenover haar burgers door duidelijke normen en waarden/ verwachtingen mee te delen.

Politiek en moreel leiderschap van de overheid

Leiderschap houdt een bepaalde reeks activiteiten en interacties in waarbij vooral mensen met macht betrokken zijn, maar ook andere mensen. Bij de overheid gaat het om politiek leiderschap uitgevoerd door de regering, de uitvoerende macht, bestaande uit de Koning en de ministers (artikel 42 lid 1 Grondwet), en de wetgevende macht, bestaande uit de regering en Staten-Generaal (artikel 81 Grondwet). Politiek leiderschap houdt zich verder bezig met het openbaar belang, waardoor er bij de overheid zowel sprake is van probleemdefinitie als probleemontkenning.[5] Bij de probleemdefinitie weet de overheid dat er een maatschappelijk probleem is en probeert zij daar een oplossing voor te zoeken. Bij de probleemontkenning weet de overheid ook dat er een maatschappelijk probleem is, maar ontkent zij dat er een probleem is/dat er maatregelen nodig zijn.

Moreel leiderschap verschilt van politiek leiderschap. Bij moreel leiderschap ben je je bewust van de kernwaarden die belangrijk zijn en dat je hier bewust en actief naar handelt.[6] Een voorbeeld is dat de handelingen van de overheid consistent moeten zijn met de publieke waarden en belangen.[7] Verder gaat het om waarden als eerlijkheid, integriteit, en het dienen als rolmodel voor andere mensen.[8] Dit betekent dat de overheid moreel gedrag dient te vertonen tegenover haar burgers door duidelijke normen en waarden/ verwachtingen mee te delen.[9]

Politiek en moreel leiderschap bij abortus

Bij politiek leiderschap moet de overheid de nodige maatregelen nemen om het recht op gezondheid te waarborgen, ook wel positieve verplichtingen genoemd. Deze maatregelen moeten redelijk en passend zijn om de rechten van vrouwen te beschermen. Twee recente maatregelen sluiten hierop aan om het recht op abortus en daarmee de gezondheid van vrouwen te respecteren, te beschermen en te verwezenlijken. Het gaat om de afschaffing van de bedenktermijn van abortus en huisartsen de bevoegdheid geven om de abortuspil voor te schrijven. Het is echter niet zo dat deze maatregelen ervoor zorgen dat het recht op abortus vanzelfsprekend is. Integendeel, het recht op abortus is nog steeds strafbaar in Nederland.[10] De maatregelen van de overheid omtrent de abortuspil en de bedenktermijn staan haaks met de strafbaarstelling van abortus, omdat het idee achter beide maatregelen is dat vrouwen zelf moeten kunnen bepalen of ze hun zwangerschap willen afbreken en hoeveel tijd ze nodig hebben om deze keuze te maken.

Het criminaliseren van abortus in Nederland staat niet alleen haaks met de twee recente maatregelen van de overheid, maar heeft ook twee andere consequenties. De eerste consequentie is dat het criminaliseren van abortus het recht op gezondheid van vrouwen in gevaar brengt.[11] Vrouwen gaan dan zelf manieren zoeken om alsnog een abortus te krijgen, met alle gevolgen van dien. De tweede consequentie is dat criminalisering ook een stigmatiserend effect heeft op vrouwen. Door abortus te verbieden, of onder strenge voorwaarden mogelijk te stellen, plaatst vrouwen in een negatief daglicht. Abortus wordt dan geframed als een slecht iets, iets dat crimineel is en wat je alleen bij grote uitzondering moet doen. Als een vrouw dan een abortus wil, dan wordt zij ook als een slecht persoon of zelfs als een crimineel gezien.[12] Om het recht op abortus vanzelfsprekend te maken, en dus iets doen aan het taboe, moet abortus uit het Wetboek van Strafrecht worden gehaald en net zoals alle andere medische ingrepen gereguleerd worden.[13]

Het politieke leiderschap van de overheid schiet dus tekort bij het recht op abortus en gezondheid bij vrouwen, maar het moreel leiderschap is ook ver te zoeken. Abortus is voor vrouwen een publiek belang, en de overheid zou haar verantwoordelijkheid moeten nemen om dit zo toegankelijk mogelijk te maken voor vrouwen, zeker als rolmodel tegenover zowel haar burgers als tegenover andere landen door te laten zien hoe het wel moet. Het is namelijk belangrijk dat abortus niet meer gecriminaliseerd wordt. Het zal echter moeilijk zijn om moreel leiderschap te tonen als de politiek en de maatschappij verdeeld blijven over abortus.

[1] EHRM 17 januari 2002, Calvelli and Ciglio v. Italy, para. 49; EHRM 8 juli 2004, Vo v. France, para. 89.

[2] Landelijke huisartsenvereniging (2022). Volgende stap in wettelijk mogelijk maken abortuspil door huisarts. Beschikbaar op https://www.lhv.nl/nieuws/volgende-stap-in-wettelijk-mogelijk-maken-abortuspil-door-huisarts/ (laatst geraadpleegd op 7 juli 2022).

[3] Ibid.

[4] AD (2022). Ook Eerste Kamer stemt in met afschaffen bedenktijd voor abortus. Beschikbaar op https://www.ad.nl/politiek/ook-eerste-kamer-stemt-in-met-afschaffen-bedenktijd-voor-abortus~afaf67f18/ (laatst geraadpleegd op 7 juli 2022).

[5] ’t Hart, P. & Uhr, J. (2019). Understanding Public Leadership: An Introduction. In: Understanding Public Leadership. Bloomsbury Publishing Plc.

[6] Masselink, R. (2020). Wat is moreel leiderschap? Beschikbaar op https://www.aigilde.nl/wat-is-moreel-leiderschap/ (laatst geraadpleegd op 7 juli 2022).

[7] Hassan, S., Wright, B.E. & Yukl, G. (2014). Does Ethical Leadership Matter in Government? Effects on Organizational Commitment, Absenteeism, and Willingness to Report Ethical Problems. 74(3), Public Administration Review, p. 333.

[8] Ibid., p. 334.

[9] Ibid. 

[10] Zie artikel 296 lid 1 van het Wetboek van Strafrecht.

[11] In een ander blog ga ik nader in op het recht op gezondheid van vrouwen bij onvoldoende abortusvoorzieningen en strenge abortuswetgeving: Huibers, J. (2022). Een schending van het recht op gezondheid bij onvoldoende abortusvoorzieningen en strenge abortuswetgeving. Global Health Law Groningen Student Blog. 

[12] Humanistisch Verbond (2019). Baas in eigen buik: ‘’Ook in Nederland is het stigma op abortus groot’’. Beschikbaar op https://www.humanistischverbond.nl/ook-in-nederland-is-het-stigma-op-abortus-groot/ (laatst geraadpleegd op 10 juli 2022).

[13] Ibid.