Paulus en het geloof van de filosoof

PhD-kandidaat Suzan Sierksma-Agteres onderzocht hoe we de betekenis van Paulus’ veelvuldige gebruik van de Griekse woordgroep pistis / pisteuō – in het Nederlands vaak vertaald als ‘geloof’ / ‘geloven’ – kunnen begrijpen in het licht van het taalgebruik en de discoursen van zijn tijd. ‘Juist door het gebruik van geloofstaal presenteerde de vroegchristelijke beweging zichzelf als een meer filosofisch en redelijk type religie. Dat staat lijnrecht tegenover hedendaagse psychologische en fideïstische noties als een “sprong in geloof” of “blind geloof”’, aldus Suzan. Op donderdag 12 januari zal zij haar PhD-thesis verdedigen om daarmee de doctorale graad in de Theologie aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap te krijgen.

De geloofstaal van Paulus

De apostel Paulus van Tarsus speelde een cruciale rol in de vroege ontwikkeling en verspreiding van het christendom in de gebieden rondom de Middellandse Zee, in het bijzonder in Klein-Azië en Griekenland. Suzan Sierksma-Agteres legt uit hoe Paulus met zijn pistis-taal (‘vertrouwen’, ‘trouw’, ‘overtuiging’) de vroegchristelijke beweging als een ‘redelijke’ en relatief filosofische religie presenteerde, aan de hand van begrippen als ‘redelijke aanbidding’ en door te spreken over het veranderen van je denken door dat steeds langs de door God gegeven ‘meetlat van trouw’ (pistis) te leggen. Het frequente gebruik van pistis binnen het vroege Christendom heeft ertoe geleid dat wij ‘geloof’ zo sterk koppelen aan religie, alleen hebben we daarbij de meer ‘redelijke’ en filosofische aspecten uit het oog verloren.

Een andere opvallende uitkomst van haar onderzoek? Suzan geeft nog een voorbeeld: ‘Dat “ongelovigen” (apistoi), die Paulus in de brieven aan de Korinthiërs noemt, geen buitenstaanders lijken te zijn, maar specifieke mensen die volgens Paulus onvoldoende trouw zijn en er naast de Ene God ook andere goden op na houden. In dat licht is Paulus’ taal, bijvoorbeeld als hij spreekt over “vorm geen ongelijk span met een apistos”, niet een advies over het vermijden van nauw contact met alle buitenstaanders, maar een advies over omgaan met bekende mensen die in religieus opzicht van meerdere walletjes eten. Deze veelheid aan contexten laat de creativiteit en culturele inbedding van Paulus’ taal zien en helpt om “geloof” ook nu veelzijdiger en relevanter in te vullen.’

Veelzijdigheid van het begrip pistis

‘Pistis is bij uitstek een term die formele en juridische grenzen doorbreekt,’ vervolgt ze. ‘Dat zie je ook in “heidense”/niet-joodse discoursen: door onderlinge “goede trouw” kunnen verbonden standhouden tussen volken met ieder hun eigen wetten. De ideale samenleving voor Romeinen is er een waarin de deugden van trouw (pistis/fides) en rechtvaardigheid worden belichaamd door een goede heerser, waarbij de burgers deze deugden weerspiegelen. En zo kunnen we ook Paulus’ spreken over “gerechtvaardigd door geloof” begrijpen; een beladen begrip, vooral sinds de Reformatie, toen het heel individueel en juridisch is opgevat. Voor Paulus staat dat voor zijn visie op een “rechtvaardig gemaakte” gemeenschap zonder grenzen tussen volken, tussen standen, tussen geslachten. Een manier van samenleven die nu, door Christus’ komst en zijn universele “wet van trouw”, mogelijk is geworden en Gods trouw (ook: pistis) aan de hele wereld laat zien. Sinds de jaren 90 is er een opleving van filosofische interesse in Paulus, bijvoorbeeld ten aanzien van zijn ideeën over universaliteit, tijd en “trouw” (pistis). Mijn lezing van Paulus’ geloofstaal, gebaseerd op antieke discoursen, sluit soms prachtig aan bij deze filosofische herlezingen van Paulus' denken, al plaats ik er ook historische kanttekeningen bij.”

Suzan Sierksma-Agteres hoopt dat haar onderzoek haar vakgebied verder helpt en bijdraagt aan de meer methodische vraag hoe je semantisch onderzoek naar woorden in verband brengt met vergelijkend onderzoek naar teksten: ‘Ik heb inzichten uit de cognitieve taalkunde in verband gebracht met de meer literaire aanpak van discoursanalyse. Door semantische domeinen te onderscheiden heb ik de veelzijdigheid van het begrip pistis voor het voetlicht weten te brengen. En door in ieder domein te focussen op specifieke literaire en culturele discoursen heb ik laten zien hoe een Joodse auteur als Paulus actief deelnam aan de grote vraagstukken van zijn tijd en cultuur. Ook niet-Joodse en filosofisch georiënteerde literatuur is dus essentieel voor het begrijpen van zijn brieven, maar dit is nog relatief weinig onderzocht.’

Achtergrond

Suzan Sierksma-Agteres rondde in 2012 de master Classics (Griekse en Latijnse Taal en Cultuur) af aan de Universiteit Leiden, alsook een additionele bachelor in Theologie aan de VU te Amsterdam. In datzelfde jaar begon ze haar PhD-onderzoek aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de Rijksuniversiteit Groningen, voor het onderzoeksproject ‘Overcoming the Faith-Reason Opposition: Pauline Pistis in Contemporary Philosophy’, een NWO-gefinancierde samenwerking tussen de RUG (department of Jewish, Christian and Islamic Origins) en de Radboud Universiteit Nijmegen (department of Contemporary Philosophy). Daarbij hield men zich bezig met Paulus' brieven in de context van antieke en moderne filosofie, waarbij Suzan in haar onderzoek op de antiek-filosofische context focuste. Sinds 2017 is ze verbonden aan de Protestantse Theologische Universiteit in Amsterdam, waar ze Nieuwtestamentisch Grieks doceert.

Toekomstplannen

Nu ze haar PhD-thesis heeft afgerond, hoopt Suzan haar werk voor de PThU uit te breiden, ‘met onderzoekstijd en het doceren van wat meer exegetische en historische vakken. Verder kijk ik graag naar hoe specialistische kennis dienstbaar kan zijn aan de huidige samenleving, door mijn betrokkenheid bij de Stichting Christelijke Filosofie en bij het Wetenschappelijk Instituut van de ChristenUnie. Ik heb eindelijk weer meer ruimte om ja te zeggen tegen dat soort mooie nevenactiviteiten! En ik zie ernaar uit om een weekendje te gaan zeilen of aan tafel spelletjes te spelen met mijn zoontjes zonder gedachten aan “dat boek dat nog af moet”...’

Promotieceremonie

De promotie van Suzan Sierksma-Agteres staat gepland op donderdag 12 januari 2023 om 16:15 in de aula van het Academiegebouw van de RUG. Dan zal Suzan haar dissertatie met de titel Paul and the philosophers’ faith: Discourses of pistis in the Graeco-Roman world verdedigen tijdens een promotieceremonie in het bijzijn van haar promotor prof. dr. Geurt Henk van Kooten, Lady Margaret’s Professor of Divinity aan de Universiteit van Cambridge en daarvoor hoogleraar Nieuwe Testament & Vroeg Christendom aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de Rijksuniversiteit Groningen, en tweede promotor prof. dr. Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar Metafysica aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Wanneer: Donderdag 12-01-2023
Aanvang: 16:15
Waar: Academiegebouw