Star Trek, of Ripley uit Alien?

Welke gevolgen kan de ontdekking van buitenaards leven hebben voor de mensheid? Dat was dit jaar het thema van de jaarlijkse essaywedstrijd die de KHMW (Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen) en het NRC afgelopen april hebben uitgeschreven. Dr. Mathilde van Dijk, universitair docent Geschiedenis van het Christendom en Genderstudies aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap is met haar essay de winnaar geworden en kreeg op maandag 14 oktober in Pakhuis de Zwijger, Amsterdam, de gouden prijsvraagmedaille van de KHMW uitgereikt!

'Science fiction is een van mijn favoriete genres'

Mathilde van Dijk had al vaker gedacht over deelname aan deze essaywedstrijd, maar de timing, die voor haar als universitair docent samenvalt met de periode van werkstukken en scripties, was te onhandig. ‘Maar bij dit onderwerp had ik het gevoel dat ik hier echt verstand van heb en ik heb het snel en tussen de bedrijven door geschreven. Science fiction is een van mijn favoriete genres – voornamelijk in film- en tv-vorm overigens – en ik ben altijd in astronomie geïnteresseerd geweest. Ik spel dan ook de artikelen die daarover gaan in de wetenschapsbijlage van de NRC.’

Fictief krantenbericht

Ze begint haar essay met een fictief krantenbericht uit het jaar 2619, over de onthulling van het buitenaards monument in Amsterdam. Daarbij spreekt de vrouwelijke president ‘de hoop uit dat dit beeld een eind zal maken aan honderden jaren van kolonisatie en achterstelling en het begin zal zijn van een toekomst van gelijkwaardigheid en opbloeiende relaties.’ Want, zo vervolgt Van Dijk: ‘In de populaire cultuur lijken er voor het contact met buitenaardse wezens maar twee scenario’s te zijn: respectvolle omgang zoals in de Star Trek-series of een harde strijd om het overleven van de soort zoals bij Alien. De geschiedenis leert dat het tweede scenario meer in overeenstemming is met onze aard. Europeanen en hun afstammelingen hebben een lange geschiedenis van onderdrukken en uitbuiten van mensen die er anders uitzagen of minder technologisch geavanceerd waren dan zij zelf.’

Als Star Trek, of als Ripley uit Alien?

In haar essay denkt Van Dijk hardop: ‘Als minimale verschillen in kleding en huidskleur tussen mensen al zo’n probleem zijn, hoe zullen we dan omgaan met buitenaardse wezens die misschien wel schubben hebben of eruitzien als wolken? Het is meer dan waarschijnlijk dat we hen zullen koloniseren en tot slaaf maken.’ Om te besluiten met: ‘Maar hoe gaat het dan als zij ons ontdekken in plaats van wij hen? Laten we dan hopen dat ze meer als Star Trek zijn dan als Ripley – anders loopt het slecht met ons af...’

Het genre heeft een sterk filosofische inslag

Dr. Mathilde van Dijk geeft al jaren college over science fiction en fantasy vanwege de filosofische vragen die het genre opwerpt: ‘Vragen als: Wat kun je weten door wetenschap of anderszins, bijvoorbeeld door spiritualiteit? Wat maakt eigenlijk een mens tot een mens? Wat in dit genre altijd een thema is, is de verhouding tussen wetenschap en religie; soms met religie als slecht bijgeloof tegenover de goede wetenschap, maar toch ook vaak als spiritualiteit die de mensheid op de rails houdt. Vroeger had de RUG de geweldige slogan “werken aan de grenzen van het weten”. Dat is in elk geval voor een gedeelte waar science fiction over gaat: het genre heeft een sterk filosofische inslag. Interessant punt is bovendien dat het niet alleen zo is dat vaak wezens worden opgevoerd die er een godsdienst of vorm van spiritualiteit op nahouden, maar dat fans van bepaalde films, tv-series en games zich die godsdiensten ook zijn gaan toe-eigenen. Ze beschouwen zichzelf bijvoorbeeld als jedi. De narratieven over god(en), spiritualiteit en godsdienst zeggen bovendien veel over de plaats van een en ander in de huidige cultuur. Dit alles maakt science fiction tot een interessant extra onderzoeksobject, waar ik eigenlijk nog maar net aan begonnen ben, naast mijn gewone werk aan laatmiddeleeuwse hervormingen.’

Tweede gouden medaille

De gouden prijsvraagmedaille van de KHMW is Mathildes tweede gouden medaille: ‘De eerste was bij schoolzwemkampioenschappen, toen ik twaalf was ;-) Ook voor de faculteit is deze exposure leuk en ik denk dat het ook laat zien waarom het zo leuk is om aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap te werken en studeren. De interdisciplinaire context hier stimuleert mij erg: ik was er vast niet op gekomen om science fiction te gaan bestuderen zonder het contact met daarin geïnteresseerde studenten en collega's, vooral cultureel antropologen, systematisch theologen en filosofen.’