De vrouw als mislukte man

De apostel Paulus noemt het 'een schande' als een vrouw spreekt in de kerk. Is dat rekening houden met de cultuur om je heen, om geen aanstoot te geven? Volgens kenner van de vroege kerk Karin Neutel is er niet zo'n groot verschil tussen Paulus en de wereld van zijn tijd. En de kloof tussen toen en nu is juist enorm, in hoe we tegen mannen en vrouwen aankijken.

Het rapport M/V in de kerk geeft een positief antwoord op de vraag of vrouwen benoemd kunnen worden in het ambt van diaken, ouderling of predikant. Als buitenstaander ga ik in deze reactie niet in op dit antwoord, maar alleen op de argumentatie, met name waar het gaat om Paulus en de cultuur van zijn tijd.

In de argumentatie van de auteurs speelt het begrip cultuur een belangrijke rol - zowel de houding van Bijbelse auteurs tegenover hun eigen cultuur, als het verschil tussen de cultuur in de tijd van het Nieuwe Testament en de huidige culturele situatie. Volgens de auteurs houdt Paulus 'bewust rekening met de maatschappelijke gevoeligheden van toen' in de richtlijnen die hij geeft voor vrouwen en mannen in de gemeente en schept dit ruimte om nu hetzelfde te doen.

Buitenwereld

'Bewust rekening houden met' veronderstelt dat Paulus eigenlijk een andere opvatting had, maar bereid was zich aan te passen aan zijn omgeving. Het is echter de vraag of het mogelijk is Paulus zozeer van zijn cultuur te scheiden, en of wat hij schrijft inderdaad aanleiding geeft om dit te doen. Had Paulus zo veel afstand van de toenmalige opvattingen over vrouwen, dat hij er bewust voor kon kiezen daar al dan niet bij aan te sluiten? Was het gedrag van mannen en vrouwen in de gemeente voor hem werkelijk niet van intrinsiek belang en alleen een zaak van de verhouding met de buitenwereld? De opvattingen over mannen en vrouwen zoals we die in het Nieuwe Testament tegenkomen, verschillen niet wezenlijk van de ideeën van veel andere auteurs uit de eerste eeuw, afgezien van de specifiek christelijke argumentatie.

Man en vrouw werden in deze tijd niet gezien als verschillend in absolute zin, maar als punten op een schaal van menselijke volmaaktheid. Philo van Alexandrië, een Joodse tijdgenoot van Jezus, vat deze visie zo samen: het vrouwelijke is niets anders dan het imperfecte mannelijke. De vrouwelijke helft van de mensheid is onvolmaakt, of, in de omschrijving van de arts Galenus, verminkt. Dat heeft als voordeel dat het voortplanting mogelijk maakt. Mannen zijn in deze antieke zienswijze als mens beter gelukt, niet alleen lichamelijk, maar ook geestelijk en moreel. In een dergelijke voorstelling van mannen en vrouwen past de uitspraak dat Eva gezondigd heeft en niet Adam (1 Tim. 2:14) en dat vrouwen bestaan omwille van de man en niet andersom (1 Kor. 11:9).

De superieure positie van mannen zien we ook terug in Paulus' aanduiding van de man als hoofd van de vrouw (1 Kor. 11:3) en als beeld van God (1 Kor. 11:7). Vrouwen staan voor Paulus in een andere relatie tot God en Christus dan mannen. Hun relatie is indirect, via de man, en dit verschil moet tot uitdrukking komen in kleding en gedrag. Het dragen van een hoofddoek was voor vrouwen gebruikelijk en was, zoals we bij Paulus kunnen zien, verbonden met noties van eer en schaamte.

Spreken werd gezien als jezelf blootgeven en schaamte en schande lagen dus op de loer als vrouwen hun mond opendeden (1 Kor. 11:6, 14:35). Deze hiërarchische verhouding komt ook tot uitdrukking in het feit dat de ondergeschiktheid van vrouwen aan mannen voor zowel Bijbelse als voor andere antieke auteurs in het verlengde ligt van de ondergeschiktheid van kinderen aan ouders en van slaven aan meesters (Ef. 5:22-6:9, Kol. 3:18-4:1, 1 Petr. 2:18-3:7). In de familie vormen vrouwen een van de categorieën die in de heer des huizes hun meerdere moeten erkennen.

Afstand te groot

Dit alles betekent niet dat mannen in deze tijd geen waardering voor vrouwen kunnen uitspreken, of elkaar niet kunnen aansporen hun echtgenotes met liefde te behandelen. Ook hierin vormt het Nieuwe Testament geen uitzondering in de eerste eeuw, ook niet als het gaat om een zekere wederzijdsheid binnen het huwelijk (1 Kor. 7:4). In een ideaal huwelijk, aldus de Romeinse filosoof Musonius Rufus, streven man en vrouw ernaar elkaar te overtreffen in toewijding.

Het verschil tussen de cultuur van het Nieuwe Testament en die van ons is mijns inziens dus nog vele malen groter dan in het rapport wordt gesignaleerd. Dat er met dit rapport een 'afronding van het theologische verhaal' over dit onderwerp kan worden gegeven, is dan ook onwaarschijnlijk.

Wie zich op deze teksten wil baseren zonder de achterliggende kijk op de fundamentele ongelijkheid van mannen en vrouwen te delen, ontkomt er niet aan steeds opnieuw de eigen positie te doordenken en te verantwoorden. Voor iets anders is de afstand tussen toen en nu te groot.