Dr. Kim Knibbe: ‘Wetenschap heeft te weinig oog voor “volkse” varianten spiritualiteit’

Spirituele literatuur en tijdschriften floreren als nooit te voren, universiteiten bieden cursussen Mindfulness aan en elk weekend is er wel ergens in Nederland een paranormaal beurs. Toch is er vanuit de wetenschap maar weinig aandacht voor deze manier van spiritualiteit. Onterecht, vindt Kim Knibbe, universitair docent Godsdienstsociologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘Voor veel mensen is het een serieuze manier om met de grote vragen bezig te zijn.’

Veel onderzoek naar religie richt zich op literatuur en op de mensen die de bestudeerde boeken hebben geschreven. Daardoor blijft een groot deel van het spirituele veld onbekend gebied, stelt Knibbe. ‘Er is vooral aandacht voor wat mensen zeggen. Veel minder voor wat ze daadwerkelijk in de praktijk doen.’ En als wetenschappers zich uitlaten over iemand als Jomanda, dan is dat inhoudelijk niet heel zinnig, vindt Knibbe. ‘Er wordt vooral kritisch naar gekeken, zonder dat het fenomeen als geheel serieus genomen wordt.’

Spirituele bijeenkomsten

Zelf deed Knibbe onderzoek naar de religieuze verandering in het zuiden van Nederland. Daar bezoeken steeds minder mensen de katholieke kerk. Het afnemen van de kerkelijke macht geeft ruimte aan andere vormen van religie. Knibbe: ‘In veel dorpen in Zuid-Nederland vind je spirituele verenigingen die voortvloeien uit de spiritistische traditie die in de 19de eeuw in Nederland werd geïntroduceerd. Tot de jaren ’80 kwamen de meeste mensen niet uit voor hun zoektocht naar paranormale verschijnselen. Maar sinds de jaren ’90 hebben dergelijke verenigingen zich snel vermenigvuldigd en worden de eerste paranormaal beurzen georganiseerd.’

Een eigen wereldbeschouwing

Knibbe: ‘Mensen gaan liever niet meer naar een kerkdienst om gesticht te worden, maar betalen wel voor een persoonlijk consult met een coach of een tarotkaartensessie. Dat is veel concreter en veel meer toegepast op individuen. Zo winkelen mensen hun eigen wereldbeschouwing bij elkaar. Ook dat fenomeen wordt al langer gesignaleerd, en vooral ook bekritiseerd. Terwijl het geheel in lijn is met de opkomst van de consumptiemaatschappij.’

‘In feite kopen mensen hun vrijheid’, meent Knibbe. ‘Als jij een boek koopt van iemand, heb je een heel ander soort relatie met de schrijver dan wanneer je naar de kerk gaat voor een priester of dominee. Juist die kerkgemeenschap en verplichtingen willen veel mensen niet meer.’ Een belangrijke aantrekkingskracht van deze moderne religiebeleving is dat je niet gebonden bent aan een hiërarchische structuur. ‘Mensen kunnen zelf ontdekken wat ze interessant vinden en kunnen - bij wijze van spreken - weglopen als ze vinden dat iets niet bij hen past.’

Samenstellen identiteit

Daarbij kunnen mensen zo diep gaan als ze zelf willen. Vooral de suggestie van diepgang is hierbij belangrijk. Knibbe: ‘Een boek van de Dalai Lama verkoopt beter dan een boek van de buurman om de hoek. Daarbij gaat het niet om directe behoeftebevrediging, maar om het samenstellen van je identiteit.’ Ook status en klasse spelen daarbij een belangrijke rol. Zo vallen de lezers van de Happinez doorgaans in een andere categorie dan bezoekers van paranormaal beurzen.

Veel mensen vinden dat dergelijke spirituele producten en uitingen niets te maken hebben met religie. Knibbe is het daar niet mee eens. ‘Ik zie het wel echt als religie. Een religie die niet is geïnstitutionaliseerd, maar wel duidelijk aanwezig is in de Europese geschiedenis.’

Curriculum Vitae

Dr. Kim E. Knibbe (Kanne, België) studeerde antropologie aan de VU in Amsterdam. Ze deed etnografisch onderzoek in het zuiden van Nederland naar de basale houding ten opzichte van religieus gezag, spiritualiteit en macht bij spirituele ‘consumenten’. Knibbe is universitair docent Godsdienstsociologie aan de RUG.

Lezing

Tijdens een actualiteitencollege op 25 november gaat Knibbe dieper in op het onderwerp spiritualiteit en commercie. U kunt zich voor de lezing aanmelden via faculteit.ggw@rug.nl . Plaats: Zittingzaal, Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap, Oude Boteringestraat 38, Groningen. Aanvang: 19.30 uur.