Prof.dr. Mirjam de Baar: ‘De dood is steeds minder een taboe’

Het taboe op de dood lijkt af te nemen, merkt Mirjam de Baar, universitair hoofddocent geschiedenis van het christendom aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘Mensen blijven het eng vinden. De dood is iets dat we nooit kunnen accepteren, maar we maken het wel steeds meer beheersbaar’, aldus De Baar.

In 1977 publiceerde de Fransman Philippe Ariès zijn inmiddels klassieke studie Het uur van onze dood, een breed overzichtswerk over duizend jaar rouwen, sterven en begraven. De Baar: ‘Hij laat daarin zien dat onze problematische omgang met de dood niet van alle tijden is, maar vooral cultureel en historisch bepaald is.’ Ariès onderscheidde vijf fases of modellen in de manier waarop mensen in de westerse wereld zijn omgegaan met de dood. Was de dood in de middeleeuwen nog ‘getemd’, in de 20e eeuw was hij ‘wild’ geworden.

Terugkeer naar ‘getemde dood’

Inmiddels lijken we te zijn aanbeland in een zesde fase, zegt De Baar. Een postchristelijke fase, waarin niet de kerk, maar de mens zelf centraal staat. Het lijkt erop dat we weer teruggaan naar de getemde dood.’ Een van de tekenen daarvan is bijvoorbeeld het enorme aanbod aan nieuwe, vrije rituelen rondom de dood. ‘Kijk maar eens op internet naar de hoeveelheid mensen die zich aanbieden als ritueelbegeleider. Sommigen zijn nog wel verbonden aan een kerkgenootschap, maar veel van hen ook niet.’

Aandacht in de media

Een ander teken is de aandacht in media. ‘Neem een programma als Over mijn lijk, waarin de presentator in gesprek gaat met jongeren die weten dat ze gaan sterven. Ze worden over een langere periode gevolgd om te zien hoe zij zich daarop voorbereiden. Het programma heeft hoge kijkcijfers. En dat bij een doelgroep waarvan je denkt dat die juist niets wil weten van de dood.’

Ook de commercie speelt een rol. ‘Er zijn ontzettend veel uitvaartverzekeraars die jongeren proberen aan te spreken met hun reclame-uitingen.’ Zo adverteerde Yarden met de vraag ‘Wat maakt jouw uitvaart uniek?’. En op de website van Monuta kun je een filmpje maken van jouw ideale begrafenis. ‘Daar zit natuurlijk een commerciële reden achter. Ze willen jongeren aan zich binden via een uitvaartverzekering. Toch is het een andere, meer ‘getemde’ manier van omgaan met de dood.’

Van priester naar arts

De omslag kwam na de Tweede Wereldoorlog. ‘Je ziet dat de kerk, zeker vanaf de jaren zestig, het monopolie op het omgaan met de dood en de rituelen daar omheen begon te verliezen. De artsen namen de rol aan het sterfbed over van de geestelijken. Het levenseinde ging zich steeds meer in ziekenhuizen afspelen. Een plek waar de dood juist op afstand wordt gehouden. Je ligt daar om beter te worden, niet om dood te gaan.’

Als gevolg daarvan worden mensen vaak pas op oudere leeftijd met de dood geconfronteerd. Door de medische ontwikkelingen is de dood min of meer uitgebannen uit het dagelijks leven. Een keerpunt vormden de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen door aids ineens jonge mensen in de bloei van hun leven stierven. ‘Dit heeft waarschijnlijk wel bijgedragen aan een andere omgang met de dood die nu nog doorwerkt.’

Zelf op zoek naar rituelen

De dood wordt meer en meer weer beheersbaar gemaakt. De Baar: ‘De individualisering van de samenleving speelt hierbij een belangrijke rol. Mensen gaan zelf op zoek naar vormen en rituelen die hen aanspreken. Je ziet bijvoorbeeld weer vaker dat mensen thuis worden opgebaard. Zo hebben nabestaanden de gelegenheid om uitgebreider stil te staan bij het afscheid. De regie wordt tot het laatste moment in handen gehouden. Dat past heel goed in het model van de getemde dood.’

Curriculum vitae

Prof.dr. Mirjam de Baar (Rotterdam, 1960) studeerde geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. In 2004 promoveerde zij bij de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de RUG. Ze is universitair hoofddocent voor de geschiedenis van het christendom en bijzonder hoogleraar vanwege de Zwinglibond in de geschiedenis en beginselen van het unitarisme. Daarnaast is ze vice-decaan, portefeuillehouder onderwijs en opleidingsdirecteur van de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap.