Dr. Jan R. Luth: 'De Matteüspassie is zó goed, zelfs een middelmatige uitvoering is indrukwekkend'

De gemiddelde luisteraar begrijpt nauwelijks waar het écht over gaat. Maar dat toch zoveel Nederlanders elk jaar opnieuw op Goede Vrijdag naar de Matteüspassie gaan, vindt Bachkenner en theoloog dr. Jan Luth van de Rijksuniversiteit Groningen volledig terecht. 'Het is zo’n onbegrijpelijk goed stuk – je ontdekt er steeds nieuwe dingen in. Zelfs een middelmatige uitvoering maakt grote indruk.' Op 11 maart 2010 houdt Luth een openbaar actualiteitencollege over het beroemde stuk van Bach.

Het is nog maar begin maart, maar het virus van de Matteüspassie begint overal in Nederland alweer de kop op te steken. In aanloop naar de jaarlijkse explosie aan uitvoeringen op Goede Vrijdag, vinden overal in het land lezingen plaats over de beroemde compositie van J.S. Bach. In geen enkel land ter wereld vinden op Goede Vrijdag zo veel verschillende opvoeringen van de Matteüspassie plaats. Luth: 'Zelfs in Duitsland, het geboorteland van Bach, wordt het stuk op die dag maar op een paar plekken opgevoerd. Duitsers zijn volledig verbaasd over dit rare Hollandse verschijnsel.'

Polderpassie

Dirigent Willem Mengelberg van het Concertgebouworkest in Amsterdam gaf de aanzet voor de Nederlandse Matteustraditie, door het stuk vanaf 1899 ieder jaar opnieuw op te voeren. Inmiddels is er in Nederland een ware cultus rondom de jaarlijkse opvoering ontstaan. Van bezoekers die zelf een partituur meebrengen tot uitvoeringen van (vertaalde) 'polderpassies' en meezingmatteussen – het is er allemaal. Waar die cultus op gebaseerd is? Op de ongeëvenaarde kwaliteit van het stuk, aldus Jan Luth. 'De individualiteit aan thema’s en motieven is enorm. Plak een willekeurige passage in een compositie van Mozart of Beethoven af met een stuk tape – en veel muzikanten kunnen wel voorspellen  welke loop de muziek zal nemen. Maar bij Bach lukt ze dat niet. Zijn creativiteit is grenzeloos. Je hoeft niet veel verstand van muziek te hebben, om daar diep van onder de indruk te zijn.'

Alleen de grote lijn

Ook de dramatische lading van het verhaal – het lijdens- en sterfverhaal van Jezus Christus – voelen veel luisteraars intuïtief uitstekend aan, meent Luth. De grote lijn van het verhaal mag voor veel luisteraars wel te volgen zijn, over het werkelijke begrip van de gemiddelde luisteraars koestert Luth weinig illusies. 'Waar de Matteüspassie nou eigenlijk over gaat, daar moet je enorm op studeren. Zelfs een eminent theoloog als Karl Barth snapte er in wezen geen bal van. Bach en zijn tijdgenoten waren gepokt en gemazeld in het interpreteren van oudtestamentische teksten – bijvoorbeeld het Hooglied, waar de Matteüspassie zeer mee verweven is. Nu, drie eeuwen later, kijken wij er met zo’n andere achtergrond naar, dat zelfs de meest basale zaken ons ontgaan.'

Religie voor atheïsten

De grote populariteit van het muziekstuk staat volledig los van het diepgelovig karakter ervan, meent Jan Luth. 'Zelfs verstokte atheïsten als Alexander Pechtold en wijlen Martin van Amerongen dweepten met het stuk. Van Amerongen schreef dat de eerste keer dat hij een uitvoering bijwoonde min of meer een religieuze ervaring voor hem was.' Maar die indrukwekkende kracht is gelegen in de genialiteit van de compositie, aldus Luth, en niet zozeer in de religieuze inhoud. 'In de jaren dat de traditie in Nederland gevestigd werd, was ons land nog zeer gelovig. Sindsdien zijn Nederlanders steeds minder gelovig geworden, en is de populariteit van het stuk alleen maar toegenomen.'

Curriculum vitae

Dr. Jan R. Luth is docent Liturgiewetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen, gespecialiseerd in Hymnologie. Hij studeerde theologie te Kampen, muziekwetenschap te Utrecht en orgel in Hilversum en Amsterdam. Hij geldt als een groot kenner van Bach. Naast zijn wetenschappelijk werk is hij actief als concerterend organist, en geeft hij veel publiekslezingen over het werk van Bach. Van hem verscheen onder meer een CD met composities van Johan Sebastian Bach en Johann Ludwig Krebs.

Meer informatie: dr. Jan Luth