Prof. dr. Yme Kuiper: 'Is voetbal een nieuw soort religie?'

Etalages worden volgepropt met oranje spullen, complete woonwijken zijn versierd en zelfs het draaiorgel op straat speelt een aangepast repertoire met stadionliedjes. Niemand kan er nog omheen: de EK gekte is losgebarsten. En daarmee ook de discussie over de rol die voetbal speelt in Nederland. Want hoe kan het zijn dat een heel land zo volledig op zijn kop staat? Is voetbal een nieuw soort religie, zoals regelmatig wordt beweerd? Zo eenvoudig kun je dat niet stellen, vindt Yme Kuiper, bijzonder hoogleraar Religieuze en Historische Antropologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. ’Een dergelijke stelling is veel te kort door de bocht. Wel kun je, maar dan vanuit een bepaald perspectief op religie, zekere overeenkomsten tussen voetbal en religie opmerken.’

Voetbal is een belangrijk verschijnsel in onze cultuur, omdat het, ook mondiaal gezien, enorm veel mensen aanspreekt. Maar wat is het meer dan een fascinatie voor de sport zelf? Volgens Kuiper kun je bepaalde trends in voetbalbeleving herkennen. Zo leven we in een complexe wereld met veel individualisering en arbeidsroutines van alledag. Maar mensen willen zich ook vermaken, ergens bijhoren en spanning beleven. Zich bijvoorbeeld met een collectiviteit, met een gemeenschap, dat is in dit geval een natie, identificeren. Zo’n Europees Kampioenschap zorgt ineens met hulp van de media voor die bewuste collectiviteit en het daarbij horende saamhorigheidsgevoel. Kuiper: ‘Iets dat overigens heel snel kan wegvloeien als Nederland die eerste ronde niet doorkomt.’

Heiligenverering

Identiteit is het toverbegrip van deze tijd’, aldus Kuiper. ‘Mensen gaan zich identificeren met hun voetbalelftal. Zo wordt het jouw team, jouw sterspeler en jouw strijd die daar op het veld wordt gestreden. Voetbalspelers worden geliefde idolen, sommige zelfs iconen zoals Maradonna en Cruijff. De laatste werd ooit in Barcelona binnengehaald als El Salvador (de verlosser) en Marco van Basten had als bijnaam in Milaan San Marco. Tja, een link naar de heiligenverering binnen het christendom is dan snel gemaakt.’

Aantrekkelijke gedachtegang

Toch is dat volgens Kuiper een tamelijk oppervlakkige overeenkomst. ‘Al sinds de jaren zeventig wordt de vergelijking tussen voetbal en religie regelmatig gemaakt. Vanuit zijn eenvoud is het een aantrekkelijke gedachtegang. Je kunt ook denken aan nauw met religie verbonden zaken als ritualisering en sacralisering. Het voetbalstadion als tempel en de dwepers op de tribunes die volledig in de ban zijn van het spel. Ze zingen, schreeuwen, joelen en vormen met elkaar een soort stam die zich afzet tegen de tegenpartij en hun aanhang. ‘You’ll never walk alone’, is op dit moment de meest populaire voetbalhymne. Ooit was het lied in een musical, waarin het trouwens werd gezongen om een begrafenis te begeleiden. Toch moet je voordat je de stelling poneert van ‘voetbal is religie’ eerst eens goed kijken naar wat je onder religie verstaat.’

Definitie van religie

Als je religie functionalistisch definieert dan lijken de overeenkomsten met de voetbalgekte groot, erkent Kuiper. ‘Je gaat dan uit van religie als een fenomeen dat mensen bindt en dat in dienst staat van verering. Ook in de meest moderne samenleving zullen dit soort behoeften bestaan. Zoals gezegd mensen willen graag ergens bijhoren.’ Maar definieer je religie op een meer inhoudelijke manier dan kom je uit bij zaken als interactie van gelovigen met bovennatuurlijke krachten of machten, die invloed op ze uitoefenen, of je krijgt te maken met voorschriften van hoe te handelen. ‘Maar waar zijn deze krachten en machten als het gaat om voetbal? En waar zijn dan die handelingsvoorschriften gebleven? Kortom, veel hangt af van de definitie die je kiest. Wat je wel ziet is dat in Afrika voetbalsucces verbonden wordt met magie en hekserij en dat voetballers van naam en faam in Zuid-Amerika echte Jezusfans zijn. Maar dat zijn in mijn ogen vooral afspiegelingen van daar bestaande religieuze tradities en bewegingen.’

Wetenschappelijk onderzoek

Hoewel voetbal duidelijk een belangrijk sociaal fenomeen is, wordt in Nederland - zeker in vergelijking met andere Europese landen - weinig wetenschappelijk onderzoek daarnaar gedaan. Opvallend, vindt Kuiper. ‘Vooral omdat in Nederland sinds jaar en dag toch veel en goed gevoetbald wordt. Zelfs in handboeken over Nederlands recente geschiedenis bestaat weinig tot geen aandacht voor volkssport nummer één. Het onderwerp wordt door met name universitaire historici nauwelijks serieus genomen. Als er al onderzoek plaatsvindt, dan is dat toch vooral naar sociologische en economische aspecten. Vreemd, terwijl Nederlands beroemdste historicus, Johan Huizinga, een flink deel van zijn roem dankte aan zijn studie Homo Ludens, waarin sport een belangrijke plaats inneemt.’

Curriculum Vitae

Yme Kuiper studeerde sociologie en culturele antropologie. In 1993 promoveerde hij aan de Faculteit der Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen op Adel in Friesland 1780-1880. Ook schreef hij over de biografie van voetbalhelden en over SC Heerenveen. Projecten waarbij hij op dit moment is betrokken zijn Religie en biografie én onderzoek naar religieuze elitevorming in Nederland en Europa in de achttiende en twintigste eeuw.

Informatie

Prof. dr. Y.B. (Yme) Kuiper