Fans in een onzekere wereld

Een Harry Potter-halsketting, een Harry Potter-quilt, of een zelfgeschreven Star Trek-verhaalvariant, alles gemaakt door fans. Onderzoekster Welmoed Wagenaar kijkt er niet vreemd van op. Sterker nog, zelf heeft ze naar eigen zeggen ‘nog steeds een obsessie voor Harry Potter’. Als tiener bracht ze uren door op forumwebsites en ontdekte ze ‘fanfictie’: fictie geschreven door fans, waarbij personages en andere elementen van bestaande verhaalwerelden worden geleend om een eigen verhaal te maken. Haar fascinatie bouwde ze uit tot een NWO-gesubsidieerd onderzoek over online media fandom.

Tekst: Annemieke van der Kolk, Afdeling Communicatie

Fanart en fanfictie

Media fandom, vertelt Wagenaar, is een brede term die verwijst naar subculturen of gemeenschappen van mensen die een groot enthousiasme delen voor een gemedieerd element van populaire cultuur – denk aan muziek, boeken, films, tv-series en games. ‘De emotionele band die de fans voelen met een werk, zorgt ervoor dat ze er steeds naar terugkeren, bijvoorbeeld door het te herlezen of opnieuw te kijken. Sommigen zoeken aanvullende informatie op of discussiëren erover met andere fans. Anderen gaan een stapje verder door er fanfictie over te schrijven of kunstuitingen (fanart) te maken.’ Wagenaar wil weten hoe mediafans in hun dagelijks leven betekenis geven aan hun favoriete verhaalwerelden en welke rol online platformen hierbij spelen.

Rituele lens

Als religiewetenschapper kijkt Wagenaar door een specifieke lens naar fandom. Wetenschappelijke theorie over rituelen en sacralisering helpt haar te begrijpen hoe fans binnen hun dagelijks leven betekenis geven aan wat zij online doen en tegenkomen. ‘Met name binnen rituele studies bekijken we de relaties tussen verschillende werelden of werkelijkheden: ritueel/niet-ritueel, religieus/niet-religieus, sacraal/profaan. Via geritualiseerde handelingen kunnen objecten, plaatsen of praktijken een speciale ‘sacrale’ waarde of kracht krijgen die van invloed is op hoe mensen hun leven vormgeven of begrijpen. Mensen kunnen bijvoorbeeld een kort moment van betovering creëren of een perspectief oproepen dat verbonden is met potentie, creativiteit en verbeelding. In mijn onderzoek kijk ik naar wat zulke theorie ons kan leren over fandom en vice versa.’

Meer kudos door corona

Het coronavirus heeft ervoor gezorgd dat de wereld massaal online is gegaan. Betekent dit ook dat er nieuwe mediafans bijkomen of dat de bestaande fans actiever worden? ‘De populaire fanfictie-website Archive of Our Own (AO3) postte begin mei een overzicht van hun 2020-statistieken tot dusver. Het lijkt erop dat het dagelijkse verkeer op de website, evenals de dagelijkse hoeveelheid toegevoegde werken, opmerkingen en kudos (een soort likes), omhoog is geschoten sinds een groot deel van de wereld in lockdown is gegaan. Ook zie je dat het normale contrast tussen drukte in het weekend versus minder verkeer in het midden van de week, is afgevlakt. In hoeverre dat verkeer van nieuwe gebruikers komt weet ik niet, maar het lijkt erop dat fans in ieder geval rondom fanfictie een stuk actiever zijn dan normaal.’

Behoefte aan een vertrouwde wereld

Wagenaar begrijpt de aantrekkingskracht van fanfictie op dit moment, hoewel ze vermoedt dat er ook fans zullen zijn die nu juist niet de energie kunnen opbrengen om zich met fandom bezig te houden. ‘Fanfictie biedt fans de mogelijkheid terug te komen bij de personages en werelden die ze zo goed kennen. Een platform als AO3 biedt bovendien de mogelijkheid heel gericht te zoeken naar werken die bepaalde emoties teweegbrengen. Populaire genres zijn bijvoorbeeld ‘Hurt/Comfort’ en ‘Angst with a Happy Ending’. Wanneer de wereld om je heen onzeker is en emoties alle kanten opgaan, kan het heel geruststellend zijn om terug te vallen op je favoriete personages en op verhalen waarvan je weet wat je, emotioneel gezien, kunt verwachten.’

Marktwaarde

Fans spelen een belangrijke rol in de hedendaagse mediacultuur en daar is de media-industrie zich goed van bewust. Wagenaar vindt dat laatste niet altijd positief. ‘Grote mediaconglomeraten zoals Disney zijn zich heel goed bewust van de marktwaarde van een grote, loyale fanbase en schromen niet om gebruik te maken van de liefde en creativiteit van fans zonder dat fans daar altijd voor beloond worden. Neem bijvoorbeeld queerbaiting, waarbij gezinspeeld wordt op de homoseksualiteit van personages om populariteit in de LHBTIQ+ gemeenschap te genereren, zonder dat een show dit uiteindelijk doorzet of expliciet maakt.’ Hoe kritisch fans kunnen zijn op wat er met ‘hun’ favoriete verhaalwerelden of personages gebeurt, illustreert de woede onder Game of Thrones-fans na afloop van het tegenvallende laatste seizoen. ‘Die resulteerde onder meer in een petitie om het seizoen met andere schrijvers over te doen. De petitie werd 1,8 miljoen keer ondertekend, maar zoals zo vaak met dit soort petities, zonder succes.’

De voordelen van fandom

Moeten we ons zorgen maken over mensen die wegvluchten in online fandom? ‘Ik denk niet dat we tijdelijk wegvluchten in online fanpraktijken - iets wat je overigens net zo goed kunt doen met een boek - per definitie als problematisch moeten zien. Ik heb bijvoorbeeld een van de deelnemers horen zeggen dat actief zijn in fandom haar heeft geleerd kritischer naar media te kijken. En fanfictieschrijvers benoemen vaak hoe fanfictie hen beter heeft leren schrijven. Daarnaast kan een gedeelde passie een goede basis zijn voor sociale banden: veel van de mensen die ik sprak refereerden aan de sociale component van fandom en het (internationale) netwerk van vrienden dat ze hebben opgebouwd via online fanomgevingen. Daar kan ik zelf over meepraten: mijn beste vrienden ontmoette ik op mijn vijftiende op een online fanforum.’ Na een lange werkdag ontspant Wagenaar niet met een traditioneel boek op de bank. Voor haar liever een laptop met een goede fanfic.

Contact: Welmoed Wagenaar