Computeroefening hertraint automatische processen in de hersenen bij verslaving

Jongeren die sterk beloningsgevoelig zijn en hun aandacht in een computerexperiment sterker richten op verslavende middelen lijken een groter risico te lopen om een middelenverslaving te ontwikkelen. De bestaande behandelingen tegen verslaving zouden mogelijk kunnen worden uitgebreid met een oefening op de computer die gericht is op het hertrainen van automatische processen in de hersenen. Dat concludeert Madelon van Hemel in haar proefschrift waarop zij 10 december promoveert.

Wat maakt dat jonge mensen meer kans hebben om problematisch middelengebruik te ontwikkelen, en welke cognitieve processen liggen daaraan ten grondslag? Deze vragen waren het startpunt voor Van Hemels onderzoek. Zij voerde hiervoor verschillende experimentele studies uit.

Beloningsgevoeligheid

Allereerst keek Van Hemel naar een eventuele relatie tussen beloningsgevoeligheid en middelengebruik onder jongeren. ‘Ik wilde weten of een verhoogde drang naar alcohol en drugs mogelijk begint met een verhoogde drang naar beloning, omdat verslavende middelen werken op het beloningssysteem in de hersenen.’ Zij liet daarvoor 750 jongeren van rond de 16 jaar een computertaak verrichten waarbij ze moesten reageren op afbeeldingen die een mogelijke beloning konden voorspellen. Jongeren die meer alcohol, tabak en cannabis gebruikten reageerden sneller op afbeeldingen die een hoge kans op een beloning voorspelden: hun aandacht werd automatisch meer getrokken naar die afbeeldingen. Deze zogenaamde automatische aandacht voor beloning bleek voorspellend voor de mate van harddrugsgebruik van de onderzochte jongeren. Ook in een studie waarbij de beloningsgevoeligheid werd gemeten middels een vragenlijst bleken sterk beloningsgevoelige jongeren meer alcohol te drinken. ‘Het lijkt er dus op dat beloningsgevoeligheid inderdaad een rol speelt bij de ontwikkeling van middelengebruik’, zegt Van Hemel.

Automatische aandacht

Vervolgens onderzocht Van Hemel de rol van automatische aandacht bij het gebruik alcohol en drugs. ‘We zagen dat jongeren die hun aandacht automatisch langer lieten ‘hangen’ bij alcoholplaatjes op de computer een hoger alcoholgebruik hadden. Dit was met name het geval onder jongeren die moeite hadden om hun aandacht onder controle te houden.’ Jongeren die in behandeling waren gegaan voor een verslaving hadden een hele sterke automatische aandacht (‘aandachtbias’) voor het middel waaraan ze verslaafd waren, gerelateerd aan de ernst van de verslaving. De automatische aandacht was zowel sterk voor jongeren met een relatief sterke als een zwakke aandachtcontrole. Van Hemel: ‘Het zou kunnen zijn dat voor het begin van middelengebruik dit gebruik nog onder controle gehouden kan worden door bewuste controle, maar dat bij misbruik de automatische processen al zo sterk zijn geworden dat de bewuste controle dit gewoonweg niet meer in bedwang kan houden.’

Huidige behandelingen uitbreiden

Een half jaar nadat de jongeren waren gestart met een verslavingsbehandeling was er geen significante daling opgetreden in gebruik, noch in de ernst van de verslaving, noch in automatische aandacht. Op basis van haar onderzoek ziet Van Hemel mogelijkheden om de bestaande behandelingen uit te breiden. ‘Reguliere behandelingen richten zich doorgaans op gedragsverandering  terwijl juist de automatische processen - waar je dus bewust eigenlijk geen invloed op hebt - een grote rol lijken te spelen. Een behandeling zou mogelijk kunnen worden uitgebreid met een oefening op de computer die gericht is op het hertrainen van deze automatische processen in de hersenen.’

Curriculum vitae

Madelon van Hemel voerde haar promotieonderzoek, gefinancierd door ZonMW, uit bij de afdeling Klinische Psychologie van de Faculteit Gedrags- en Maatschappijwetenschappen. De titel van het proefschrift is Can’t take my eyes off of you. The role of cognitive biases, reward sensitivity and executive control in adolescent substance use and abuse. Momenteel is Van Hemel senior onderzoeker bij Verslavingszorg Noord Nederland (VNN).