Van kabbala tot DNA

Religieus denken is overal, zegt Kocku von Stuckrad

Religie is nooit weggeweest, het is er alleen anders uit gaan zien. Hoogleraar Religiewetenschap Kocku von Stuckrad ziet de Steen der Wijzen terugkeren in de moderne natuurkunde.

Door rene fransen

Een weekend workshop sjamanisme is zo te boeken op internet. Je leert er ‘oude kennis’, contact met de natuur of het op reis sturen van je ziel. Hoe oud is die kennis eigenlijk? Kocku von Stucrad zocht het uit als post doc. “Het ging mij om de genealogie van het idee wat sjamanen doen.Dat bleken eigenlijk zeer Westerse ideeën zijn.”
Von Stuckrad werd geboren in Ghana – zijn voornaam herinnert hier aan – als zoon van een Duitse predikant. Hij kwam zo al vroeg met religie in aanraking. “Maar op mijn achttiende ben ik uit de kerk getreden.”
Wel ging hij religiewetenschap studeren en daarnaast wijsbegeerte en ‘Jewish studies’. “Die combinatie dekt mijn interessegebied, de rol van religie in de geschiedenis en de tegenwoordige tijd.” En daar hoef je zelf niet religieus voor te zijn, vertelde hij op 16 maart bij zijn oratie als hoogleraar religiewetenschap aan de RUG. Als eerste van de tien ‘toppers’ die de negen faculteiten van de RUG mogen aanstellen met steun van het college van bestuur, in het ‘endowed chair’ programma.
“Religie speelt ook in geseculariseerde landen een belangrijke rol”, vindt Von Stuckrad. Daarbij is religie voor hem niet beperkt tot de geïnstitutionaliseerde vorm, zoals de kerken. “Dat was trouwens vroeger ook al zo. En de Romeinen hadden een hele andere kijk op wat religie was dan wij nu. Het is trouwens een sterk punt van de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap aan de RUG dat ze hier religie in historisch perspectief zien, zich niet blindstaren op de tegenwoordige dingen.”
“Het hoeft niet altijd over de islam te gaan. Maar je kunt mijn ideeën over hoe je religie moet bestuderen wel toepassen op Wilders, of de Hofstadgroep.”
En wat zijn die ideeën dan? “Als religiewetenschapper ben ik waarnemer van de discussie. Hoe wordt er gediscussieerd, welk beeld van de islam wordt er gecreëerd door politici, juristen, leden van de Hofstadgroep? Dat hele veld is het onderzoeksonderwerp.”
Von Stuckrad gaat voor de helikoptervisie, en zijn helikopter hangt een flink eind boven die van veel andere deskundigen. “Ik vind het niet interessant of het klopt wat Wilders zegt, dat is gemakkelijk genoeg te deconstrueren.” Interessanter is de vraag, hoe een stel gewone Hollandse jongens plotseling een radicale religieuze identiteit kon ontwikkelen, zoals bij de Hofstadgroep gebeurde. “Dat is een interessant sociologisch verschijnsel. En met kennis over dat proces kan je proberen adviezen te geven over hoe je dit soort ontwikkelingen kunt vermijden.”
Religie zit ook meer onderhuids in de maatschappij. Bij atheïsten, bijvoorbeeld. “Sterke meningen zoals die van Herman Philipse of Ayaan Hirsi Ali, die waarschuwen voor de gevaren van religie, vertonen een ideologische gedrevenheid waarvan je je kunt afvragen waar die vandaan komt. Dat is ook een onderwerp voor religiewetenschappers.”
Ook de kunst en de wetenschap vertonen sporen van religieus denken. “Religie verdwijnt niet, maar migreert naar andere maatschappelijke velden.” En neemt “er” nieuwe gedaanten aan. “Je ziet een transformatie van het religieuze veld.”
In zijn oratie gaf Von Stuckrad voorbeelden van de manier waarop religie onderhuids aanwezig is in de wetenschap. De Nobelprijs voor de scheikunde ging afgelopen jaar naar de ontdekkers van het ribosoom, de eiwitfabriek van de cel. Von Stuckrad citeert de International Herald Tribune. Het gaat over de ‘vertaling’ van de ‘gecodeerde’ informatie op het DNA in duizenden eiwitten, die samen de ‘levende materie’ vormen. Levenswetenschappers praten ook over de ‘ontcijfering’ van de ‘DNA-code’.
Metaforen als coderen, decoderen en herschikken van DNA-bouwstenen koppelt Von Stuckrad aan de zeventiende-eeuwse christelijke kabbala. Deze mystieke stroming zag de Bijbel als een herschikking van de letters van Gods naam. De schepping geschiedde door ‘herschikking en draaiing van letters’.
Niet dat biotechnologen die DNA herschikken en draaien stiekeme kabbalisten zijn, haast Von Stuckrad zich te zeggen. “Maar het laat zien dat de scheiding tussen natuurwetenschap en filosofie die door de Verlichting is ingezet, niet zo heel zuiver is.”
Toen werden scheikunde en alchemie, astronomie en astrologie gescheiden, maar kwamen er ook schotten tussen natuurwetenschap en wijsbegeerte of theologie. Maar onderhuids bleven ze elkaar beïnvloeden. Nog een voorbeeld: in de natuurkunde speuren sommige theoretici naar de Grand Unified Theory, die alle fundamentele natuurkrachten bijeen moet brengen. “En als we die kennen, zouden we de ultieme kern van de wereld kennen, de moedersleutel voor alle vragen. Daar overschrijd je de grens van natuurwetenschappelijke modelvorming. De ultieme waarheid? Dat doet denken aan de Steen der Wijzen.”
Met Von Stuckrad heeft de faculteit een breed georiënteerde wetenschapper. Hij gaat straks allereerst doen de leiding van het research colloquim op zich te nemen. “Dat is een initiatief om de verschillende groepen in de faculteit om de tafel te krijgen rond één thema. We nodigen internationale wetenschappers uit die lezingen houden voor studenten en onderzoekers. Na twee jaar sluiten we het af met een internationaal symposium, met een publicatie als afronding.”
Voor zijn eigen onderzoek naar de transformatie van het religieuze veld sinds de achttiende eeuw en de rol van religie in de moderne samenleving zoekt hij samenwerking met andere disciplines: “Sociologen, filosofen, maar ook bèta’s en artsen. En met verschillende andere universiteiten denk ik na over de esthetica van kennis.
Neem DNA, die drie letters, de dubbele spiraalvorm, dan zit je dicht bij kunst. Zelfs hersenonderzoek kun je erbij betrekken. Al die plaatjes over waar een bepaalde functie in de hersenen zit – volgens vooraanstaande wetenschappers is dit natuurlijk flauwekul; die functie zit daar niet, ook dát zijn allemaal metaforen.”