Opinie dr. Mirjam de Baar: 'Calvijnjaar aangrijpen om mythes rond Calvijn door te prikken'

Op 10 juli is het 500 jaar geleden dat Johannes Calvijn geboren werd. Daarom is 2009 uitgeroepen tot het Calvijnjaar. Met onder andere een expositie, zang- en debatavonden en zelfs een glossy wordt de Franse reformator herdacht. Mirjam de Baar, universitair docent geschiedenis van het christendom aan de Rijksuniversiteit Groningen, hoopt dat in het Calvijnjaar een aantal hardnekkige mythes rond Calvijn wordt doorgeprikt.

Het Calvijnjaar kan tot nu toe rekenen op de warme belangstelling van pers en publiek. Er verscheen zelfs een glossy (met een niet-glimmende voorkant) in een oplage van 10.000 stuks die binnen de kortste keren uitverkocht raakte. De Baar vindt dat verrassend. ‘Ik vraag me af wie de mensen zijn die zo’n glossy kopen. Waar komt hun interesse vandaan?’ De Baar vermoedt dat het iets te maken heeft met een nostalgisch verlangen naar het Nederland van voor de ontkerkelijking en met het zoeken van grote groepen Nederlandse hervormden en gereformeerden naar hun wortels.

Legitimatie

Nederland heeft altijd een bijzondere band gehad met Calvijn, legt De Baar uit. ‘Calvijn was een heel systematisch denker. Een jurist met een duidelijk humanistische vorming. Een man van de wereld met een groot internationaal correspondentienetwerk. In tegenstelling tot Luther, die heel gezagsgetrouw was, vond Calvijn dat je best in opstand mocht komen tegen een goddeloze overheid. Calvijn gaf ons dus in de zestiende eeuw een legitimatie om in opstand te komen tegen de Spanjaarden.’

Minderheidsbeweging

Toch wil dat niet betekenen dat je Nederland een calvinistisch land kan noemen. ‘Dat is historisch onjuist. De Nederduits Gereformeerde Kerk, die gebaseerd was op de denkbeelden van Calvijn, is hier nooit een staatskerk geweest. Het was ook helemaal niet de ambitie van deze organisatie om een brede volkskerk te worden. Ze wilden een kerk zijn waar je bewust lid van werd. Het was een minderheidsbeweging. Veel mensen bleven bijvoorbeeld gewoon katholiek.’

Meest zuivere vorm

De mythe van Nederland als calvinistisch land is volgens De Baar in de wereld gebracht door Abraham Kuyper, de mede-oprichter en voorman van de gereformeerde zuil. ‘Volgens Kuyper was de meest zuivere vorm van het calvinisme in Nederland te vinden.’ Die mythe heeft ertoe geleid dat veel mensen tegenwoordig denken dat Calvijn een Nederlander was. ‘Veel eerstejaarsstudenten theologie reageren verbaasd als ik ze op college vertel dat Calvijn een Fransman was.’

Balkenende

De Baar hoopt dat het Calvijnjaar aangegrepen wordt om de mythes en misverstanden over Calvijn door te prikken. ‘Jammer genoeg zie ik dat tot nu toe weinig gebeuren.’ De Baar noemt als voorbeeld het artikel dat premier Balkenende onlangs in Trouw publiceerde, getiteld ‘Dit land dankt zo veel aan Calvijn’. ‘Het is alsof je Kuyper hoort praten. Balkenende probeert geforceerd allerlei zaken te koppelen aan Calvijn. De moderne democratie bijvoorbeeld. Maar democratie bestond helemaal niet in Calvijns tijd. Of neem de markteconomie. Balkenende doet net alsof de Weber-these, die stelt dat de protestantse ethiek het kapitalisme bevorderde, waar is. Ik hoop dat hij dit soort onjuistheden niet gaat herhalen in de toespraak die hij zal houden tijdens de nationale Calvijn-herdenking in de Grote Kerk in Dordrecht.’

Negatief mensbeeld

Het calvinisme heeft tegenwoordig vooral negatieve connotaties: zuinigheid, een benepen seksuele moraal, kleinburgerlijkheid, etcetera. De Baar vindt dat niet helemaal gerechtvaardigd. ‘Calvijn wordt vaak geassocieerd met een negatief mensbeeld. Voornamelijk omdat hij geloofde in de dubbele predestinatie: het idee dat bij de geboorte al door God bepaald is of je uitverkoren of verdoemd bent. Maar dat is door theologen vooral na Calvijn op de spits gedreven. Calvijn zelf gebruikte de predestinatie om te verklaren waarom de ene mens zich wel goed gedraagt, en de andere mens niet. Dat sommige gelovigen hier heel erg mee worstelen, is nooit zijn bedoeling geweest.’

Wetenschap

Wat is dan uiteindelijk wel de invloed van Calvijn in Nederland geweest? De Baar: ‘Onder andere zijn visie op de schepping. Volgens Calvijn kon je God niet alleen leren kennen door de Schrift te bestuderen, maar ook door Zijn schepping te onderzoeken. Dat heeft het natuuronderzoek in Nederland een enorme impuls gegeven. Want als God gekend kan worden in de schepping, is het bijna een plicht om die schepping te onderzoeken. Zoals de zeventiende-eeuwse wetenschapper Jan Swammerdam zei: de almachtige vinger van God zit zelfs in de anatomie van een luis.’

Curriculum Vitae

Mirjam de Baar studeerde geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. In 2004 promoveerde zij bij de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de RUG. Ze is universitair docent voor de geschiedenis van het christendom (Reformatie en vroegmoderne tijd)  en de genderstudies . Daarnaast is ze vice-decaan, portefeuillehouder onderwijs en opleidingsdirecteur van de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap.