Educatie in de Mens- en Maatschappijwetenschappen - Filosofie

Waarom moeten kinderen eigenlijk naar school? Om rijtjes te stampen? Om toetsen te maken? Om hun diploma te halen? Nee, de laatste jaren wordt het idee dat het in het onderwijs juist om Bildung gaat steeds populairder. Oftewel: kinderen moeten zich ontwikkelen tot zelfstandige burgers. Dit doen ze door het creëren van vermogens tot moreel oordelen en kritisch denken. En bij welk schoolvak leren ze dit bij uitstek? Inderdaad, bij filosofie!

Ons onderwijs heeft filosofie hard nodig. Filosofie is een vak waarbij leerlingen uitgedaagd worden hun vooronderstelingen te onderzoeken. Is liegen altijd verkeerd? Is technologische vooruitgang goed of slecht? Kunnen dieren denken? Een vak waarbij leerlingen totaal andere perspectieven leren inzien. Een vak waarbij het meer gaat om het denkproces dan om de uitkomst daarvan en waarbij leerlingen leren de juiste vragen te stellen in plaats van de goede antwoorden te geven. Een vak waarbij ze een beargumenteerd standpunt leren innemen in plaats van hun mening te roepen.

En als docent draag je bij aan de ontwikkeling van puber tot puberende filosoof. Door kortsluiting te creëren in het brein van de leerlingen: Heb ik eigenlijk een vrije wil? Is iemand die een slechte daad begaat, een slecht mens? Ben ik mezelf nog als ik al mijn herinneringen kwijtraak? Met als doel dat je uiteindelijk een klas vol zelfstandig denkende pubers hebt, die hun ouders aan de keukentafel tot waanzin drijven door alle kritische noten en irritante vragen!

Het spannende aan het doceren van dit mooie vak is dat het toepasbaar is op tal van actuele maatschappelijke kwesties: privacy, de klimaatverandering, het vrouwenquotum, de prestatiemaatschappij, technologische ontwikkelingen, en ga zo maar door. Het op die manier toegankelijk en actueel maken van de (oude) filosofie is een prachtige uitdaging, en als je hierin als docent in slaagt dan zet je de leerlingen echt aan het denken. En dat is prachtig om te zien!

Filosofen vinden het vaak een vies woord: 'nut'. Maar ik heb doorgaans een sterke behoefte mij nuttig te voelen. En als ik middelbare scholieren begeleid bij hun oriëntatie in de wereld van de filosofie heb ik echt het gevoel nuttig bezig te zijn. De master Filosofie & Educatie is voor mij dan ook dé manier om met mijn filosofieachtergrond 'de maatschappij' in te gaan. Via filosofielessen op de middelbare school worden leerlingen namelijk geprikkeld een kritische houding te vormen.

Schijnbare vanzelfsprekendheden worden ter discussie gesteld en vraagstukken worden vanuit verschillende perspectieven belicht. Ik zou de filosofie bagatelliseren als ik niet zou stellen dat deze aangelegenheden een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de algemene vorming van ieder mens. En als docent ben je de mediator tussen de middelbare scholier en alles wat filosofie te bieden heeft.

Verbaasde blikken

Ik vond het dan ook mooi om tijdens mijn stage getuige te zijn van leerlingen die elkaar aan de hand van tekeningen uitleggen hoe Plato’s allegorie van de grot begrepen moet worden, van de nieuwsgierigheid naar aanleiding van de Japanse theeceremonie in de les, om de machtsstructuren in andere culturen zichtbaar te maken, en van de verbaasde blikken als reactie op een optische illusie die Lockes ideeën over de relativiteit van kleuren moest illustreren.

Plezier en voldoening

Ook voor jezelf is het lesgeven op de middelbare school heel leerzaam. Ten eerste vanwege de pedagogische en didactische vaardigheden die je je meester maakt. Zo heb ik beseft dat ik leerlingen beter kan bereiken door veel vragen aan ze te stellen in plaats van ze alleen maar met monologen te bestoken. Maar ten tweede leer je de filosofische ideeën zelf ook beter begrijpen. De creatieve en frisse inzichten van de leerlingen kunnen vaak zeer verhelderend zijn. Daarnaast moet je als docent de stof in beknopte en makkelijk te begrijpen taal verpakken, waardoor je gedwongen wordt snel tot de kern van de stof te komen. Regelmatig ging een les even niet zoals ik wilde en behandelde ik lang niet zoveel als ik van tevoren voor ogen had. Dit kan soms frustrerend zijn. Maar als het wel lukt de leerlingen te prikkelen en enthousiast te maken met een filosofisch idee, dan levert het lesgeven vooral plezier en voldoening op.

Tenslotte kun je gedurende deze tweejarige master geleidelijk afscheid nemen van de academische filosofie. De helft van de master bestaat namelijk uit het volgen van colleges filosofie en het schrijven van je masterscriptie. Aan het einde van de rit heb je dus een docentenbevoegdheid, met alle vaardigheden en ervaringen die je daarvoor hebt opgedaan, én heb je je op academisch niveau nog flink kunnen verdiepen in je vakgebied.

Als je de master filosofie & educatie overweegt, zul je misschien denken dat je eerst iets fundamenteels over jezelf te weten moet komen: wil ik een belangrijke maatschappelijke taak vervullen en mijn kennis in de praktijk brengen als docent, of wil ik me met 'échte filosofie' bezighouden? Het lijkt mij een vals dilemma.

Hoewel het natuurlijk minder voor de hand ligt om naar een congres in Buenos Aires te gaan om over de nieuwste inzichten in de Bayesiaanse epistemologie te horen, als je eenmaal hebt besloten docent te worden, kan ik toch zeggen dat ik minstens zoveel met ‘echte’ filosofie bezig ben sinds ik begon met lesgeven als tijdens mijn studie. Misschien zelfs meer, want het vertalen van filosofische inzichten naar de context van een klaslokaal vereist veel denkwerk. Lolle Nauta schreef ooit dat het niet zozeer het denken is wat de filosoof onderscheidt van andere beroepsgroepen, maar het feit dat hij of zij schrijft. Het gaat om het vertalen van gedachten naar woorden op papier. Als docent zet je nog een extra vertaalstap: Van academische inzichten naar de leefwereld van een puber.

Niks leukers dan wanneer het lukt om deze vertaalstap goed te maken, en je in de fronsende gezichten van de leerlingen die mix van oprechte interesse en een tegen verontwaardiging aanliggende vorm van verbazing ziet die zo kenmerkend is voor de eerste kennismaking met filosofische ideeën. Bovendien is filosofie op de middelbare school zo belangrijk en interessant omdat het in zekere zin het tegenovergestelde doet van alle andere vakken. Waar ze bij biologie en wiskunde antwoorden krijgen, probeer je ze bij filosofie juist te leren om vragen te stellen, om niet alles klakkeloos aan te nemen. Om ook een beetje irritant te zijn, dus: de zogenaamde ‘luis in de pels’.

Theater

Leren filosofie te vertalen naar de context van een middelbare school is één ding, leren lesgeven is nog weer iets heel anders. Tijdens de opleiding is er daarom ook veel aandacht voor pedagogische vaardigheden en krijg je zelfs theaterles, zodat je ontspannen voor de klas kunt staan. Het is heel wat anders dan een presentatie kunnen geven. Al tijdens mijn eerste stage kwam ik er bijvoorbeeld achter dat het veel slimmer is om mijn leerlingen met vragen te bestoken dan om alles zelf te gaan uitleggen.

Onvoorspelbaar

Je moet ook leren omgaan met de onvoorspelbaarheid van het onderwijs. Meerdere keren kwam ik ‘s ochtends binnen en deed de beamer het niet, was ik vergeten m’n printjes op te halen of waren de leerlingen chagrijnig omdat ze net twee tussenuren hadden zitten wachten, en dat is soms frustrerend, maar dit improvisatie-aspect heeft ook z’n charme.

Dus als je het leuk vindt om op een praktische wijze met filosofie bezig te zijn, om na te denken over het vertalen van filosofische ideeën en als je enigszins kunt genieten van de vrolijke chaos van het onderwijs, dan kan ik deze master ten zeerste aanraden!

Wat doe je als je verslaafd bent aan de filosofie, maar ook niet stil kan zitten? Mijn oplossing was om te kiezen voor de educatieve master. Deze master combineert de filosofische materie uit je studie met een actief en uitdagend werkveld.
Hoe kan het dat we allemaal hetzelfde woord geven aan verschillende stoelen? Zijn wij verantwoordelijk voor mensen in ontwikkelingslanden? Hoe kan ik weten of anderen ook bewustzijn hebben? Een greep uit de vragen die behandeld worden bij filosofie op school.

De antwoorden zullen soms volkomen intuïtief zijn, soms verbazend scherp en soms frisser dan een appel. Soms krijg je antwoorden die je verwacht, soms krijg je niet te horen wat je wilt en soms krijg je een antwoord waar je zelf nooit van had kunnen dromen. Kortom, elke les brengt weer iets nieuws: voor de leerling, maar zeker ook voor de docent.

De master duurt twee jaar. Het eerste jaar bestaat uit een basiscursus van tien punten voor het educatieve gedeelte, de rest van de punten haal je bij de reguliere filosofische master. Het tweede jaar is het precies omgekeerd: tien punten worden gehaald aan de Faculteit Wijsbegeerte en de rest wordt besteed aan het educatieve gedeelte. Als je beide onderdelen succesvol hebt afgesloten krijg je zowel een filosofische mastertitel als een eerstegraads lesbevoegdheid. Het educatieve gedeelte bestaat niet alleen uit lesgeven, maar ook uit het volgen van ondersteunende vakken zoals vakdidactiek, onderwijskunde en een onderzoek binnen het onderwijs.

Het geven van de lessen voelt soms alsof je in het diepe wordt gegooid. Er is niet een 'oefenklas' met 'echte pubers' waar je even op kan oefenen. Zoals iedereen die kan lezen een filosofische tekst kan 'lezen', zo kan ook iedereen die kan praten 'lesgeven'. Een heel ander verhaal is het om begrijpend te lezen of goed les te geven. Mijn ervaring is dat eigenlijk alle lessen die je geeft een oefening zijn en dat de (didactische) vakken die je ernaast volgt zorgen voor de reflectie. Niet alle lessen gaan daardoor even goed, maar iedere les geeft wel de mogelijkheid tot verbetering.

Het is handig om je breed te oriënteren binnen de filosofie als je weet dat je voor de klas wilt staan. In tegenstelling tot het academische gebruik om te specialiseren, moet je als docent in het voortgezet onderwijs juist van alles iets weten. Natuurlijk heb je ondersteuning van een lesmethode (en internet), maar met soms iedere week een ander onderwerp kan een beetje achtergrondkennis tijd besparen. Saai is het zeker niet; voor de klas leer je weer heel anders naar je filosofische bagage te kijken en deze op een andere manier in te zetten.