Hekserij in Groningen? De Nauta Collectie

Jessie Pietens

In 1807 kreeg de Universiteitsbibliotheek een collectie boeken aangeboden die het woord ‘bijzonder’ in ‘bijzondere collecties’ een nieuwe betekenis geeft. Wat de bibliotheek aannam, was een collectie van meer dan 300 werken (1503-1801) die niet alleen boeken bevatte over conventionele onderwerpen als tijdrekenkunde, techniek en astronomie, maar ook over magie, toverij, heksenvervolging, waarzeggerij, alchemie, astrologie, demonologie, theosofie en handleeskunde. Hoewel het misschien aanlokkelijk is om deze termen onder een gemeenschappelijke noemer van hekserij te plaatsen, is dit niet op zijn plaats. Waar wij concepten als waarzeggerij, astrologie en alchemie nu vaak als magie of pseudo-wetenschap wegzetten, werd daar vroeger lange tijd de naam van wetenschap aan toegekend.

Een portret van H. J. Nauta geschilderd door L. J. van der Warft in 1769. Het portret werd in 1854 door mr. Jasper Ganderheyden, kantonrechter te Zuidhorn, aan de Universiteitsbibliotheek geschonken en is nu in bezit van het Universiteitsmuseum.

Dit is een Duitse vertaling van het Engelse 'The Displaying of Supposed Witchcraft', geschreven door John Webster in 1677. Samen met de werken van Reginald Scot en Johann Weyer is dit een van de heks-sceptische werken in de collectie. Deze vertaling uit 1719 heeft een afbeelding waarop duivels en heksen een ‘dromer’ teisteren.

Dit zijn pagina’s uit het 'Neues Planeten-Buch' (1692). Het is een zeer zeldzaam werk, waarvan er waarschijnlijk geen tweede beschikbaar is in een andere openbare collectie. Het bespreekt zaken als astrologie, geomantie, fysionomie en chiromantie

In 1599 kwam Martin Del Rio’s 'Disquisitiones Magicae' voor het eerst uit. Nauta was in het bezit van een exemplaar gedrukt in 1633. Het is een van de beroemdste werken van zijn soort en wordt gezien als het werk dat de ideeën van de heksenvervolgingen in de Nederlanden introduceerde.

In dit exemplaar uit 1623 van Peter Binsfeld’s 'Tractatus de confessionibus maleficorum et sagarum' (1589) zien we door het hele boek kleine streepjes in de kantlijn. Deze streepjes kunnen wijzen op het belang van sommige passages in dit traktaat over de ontmaskering en vervolging van heksen en tovenaars.

In dit exemplaar van Philip Meyens’ 'Chiromantia Medica' uit 1665 zijn op verschillende pagina’s strepen onder zinnen gezet. Ook staan in dit traktaat over fysionomie en handleeskunde allerlei aantekeningen en zelfs een handtekening van de auteur.

Deze Nederlandse vertaling van Johannes ab Indagine’s traktaat over o.a. fysionomie, astrologie en handleeskunde is verrijkt met prachtige afbeeldingen. In dit werk uit 1536 vinden we aantekeningen in de kantlijn en zelfs een aantal pagina’s waar kaarsvet overheen gespetterd is.

Links zien we de verzamelde werken van Johann Weyer (1660), rechts een Nederlands exemplaar van Reginald Scots 'The Discovery of Witchcrafte' (1638). In deze werken wordt het bestaan van heksen en hun vervolging aan hevige kritiek onderworpen.

Naast vele bijzondere thema’s vinden we in de collectie ook veel boeken met gebruikerssporen. Hier te zien van links naar rechts: een zelf geschreven inhoudsopgave, strepen in de kantlijn en bezittersaantekeningen.

Een ander boek met gebruikerssporen is Nicolaus Pompeius’ 'Praecepta chiromantica' (1682). In dit boek over handleeskunde is achterin informatie overgeschreven uit een boek van Johannes ab Indagine. Daarnaast zijn er ook handleeskundige afbeeldingen ingeplakt.

Nauta leek in het bijzonder interesse te hebben voor geomantie, want in zijn collectie zijn veel boeken over dit onderwerp te vinden. Geomantie is een vorm van waarzeggerij waarbij de waarzegger vormen bestaande uit punten interpreteert die hij of zij heeft gemaakt op zand of papier.

De collectie was eigendom geweest van Hindrik Jan Nauta (ook Henricus Johannes of Hendrik Jan genoemd), die in 1807 overleed. Nauta was geboren op 10 april 1735 in Groningen als jongste zoon van vader Jacob Hindriks Nauta en moeder Wobbina Bregtie Werumeus. Op zeventienjarige leeftijd, in december 1752, werd Nauta ingeschreven voor de artes liberales ofwel de vrije kunsten (grammatica, dialectiek en logica, retorica, aritmetica, geometrie, muziek en astronomie) aan de universiteit in Groningen. Deze opleiding bereidde Nauta voor op een verdere studie in de rechten. Op 23 mei 1761 promoveerde hij op zijn proefschrift De Rebus Nullius. In dit proefschrift beschreef Nauta wat volgens hem de regels zouden moeten zijn voor het eigendom van dingen die in niemands bezit waren. Vermoedelijk werd Nauta hierna boekhouder van de Stads Pontkamer, een belastingkamer te Groningen

De collectie laat ons sporen zien die deze ogenschijnlijk gewone man mogelijk hebben aangezet tot het verzamelen van deze bijzondere boeken. In Nauta’s collectie zit onder andere het beroemde Disquisitiones Magicae (Onderzoekingen over magie, 1633) geschreven door Martin Del Rio (eerste editie 1599). Dit boek wordt gezien als het werk dat de ideeën van de heksenvervolgingen naar de katholieke Nederlanden bracht. Nauta was in het bezit van twee edities van het Tractatus de confessionibus maleficorum et sagarum (1605, 1623) geschreven door Peter Binsfeld in 1589. Dit traktaat beschrijft hoe je heksen of tovenaars kunt ontmaskeren en vervolgen en was waarschijnlijk van invloed op de wetgeving over heksenvervolging in zeventiende-eeuws Duitsland, bijvoorbeeld in Beieren. In het exemplaar uit 1623 staan allerlei streepjes in de kantlijn, alsof een bezitter probeerde het belang van bepaalde passages te benadrukken. Mocht Nauta deze streepjes hebben gezet, dan dacht hij wellicht dat hij zich moest voorbereiden op mogelijke deelname aan een rechtszaak over hekserij. Het idee dat Nauta die indruk had, is denkbaar, want tussen 1775 en 1800 was er in Drenthe bijvoorbeeld nog regelmatig sprake van rechtszaken over mensen die betoverd zouden zijn.

Toch staan er ook boeken in de collectie die juist het bestaan van heksen, magie en waarzeggerij ontkennen. Bijvoorbeeld twee Nederlandstalige edities van The Discoverie of Witchcrafte (1609, 1638) geschreven door Reginald Scot in 1584 en de verzamelde werken van Johann Weyer (1660), met daarin onder andere zijn De praestigiis daemonum & incantationibus ac venificiis, waarin Weyer beschrijft waarom heksen niet vervolgd moeten worden. Hoewel dit erop kan wijzen dat Nauta sceptisch was over het onderwerp, is het ook mogelijk dat Nauta zich graag goed wilde informeren over de argumenten van beide kampen, om zo zelf tot een belezen mening te kunnen komen.

Vanaf 1700 nam het geloof in het occulte misschien af onder (hoger)opgeleiden. Toch was dit zeker geen uniform proces. Waarschijnlijk waren er rond 1800 nog steeds geleerden die in dergelijke zaken geloofden. Onder de gewone bevolking bleef dit geloof zelfs nog langer bestaan. Waarschijnlijk hield Nauta er, net als sommige tijdgenoten, gewoon een opmerkelijke interesse op na. Toch kunnen we niet uitsluiten dat hij wellicht meer voor ogen had met zijn collectie van opmerkelijke boeken.

De boeken in de Nauta Collectie bekijken? Vraag ze dan aan op https://rug.on.worldcat.org via het signatuur nu: uklu nauta [nummer].

Overzicht collectie Nauta

Laatst gewijzigd:

06 augustus 2020 11:23

View this page in: English