Iedereen heeft recht op energie

De huidige gascrisis en de stijging van energieprijzen heeft ons hardhandig bewust gemaakt van de rol van energie in ons leven. Sommige mensen kunnnen inmiddels de energierekening niet meer betalen. Een combinatie van een laag inkomen, hoge energiekosten en een slecht geïsoleerd huis resulteert vaak in ‘energiearmoede’. Waarom bestaat er geen universeel recht op energie? Dat zou niet overbodig zijn: alleen in Nederland al wonen ruim 550.000 huishoudens in energiearmoede.

_{Tekst: Marlon Foppen / Foto's: Henk Veenstra}

Docent en PhD-kandidaat Marlies Hesselman doet binnen de vakgroep Transboundary Legal Studies van de Rijksuniversiteit Groningen onderzoek naar energiearmoede en het recht op energie. Vanuit een mensenrechtenperspectief kijkt zij naar milieuvraagstukken en beleid rondom energie en duurzaamheid om het probleem van energiearmoede aan de kaak te stellen.

We spreken van energiearmoede wanneer een huishouden onvoldoende toegang heeft tot betaalbare energievoorzieningen in huis. Dit gaat vaak gepaard met lage inkomens, hoge energierekeningen, en slechte isolatie van woningen. ‘Energiearmoede is een wereldwijd probleem en heeft grote sociaal-economisch gevolgen voor zowel rijke als arme landen’ aldus Hesselman. Zo brengt energiearmoede veel gezondheidsrisico’s met zich mee veroorzaakt door bijvoorbeeld koude ruimtes of slecht geventileerde woningen. De Verenigde Naties heeft daarom in 2015 de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen vastgesteld waarin het garanderen van toegang tot betaalbare, betrouwbare en duurzame energie is opgenomen. ‘Zelf maken we de hele dag door gebruik van energiebronnen, maar als je gaat nadenken over wie dat niet heeft, en waarom, dan kom je bij allerlei interessante mensenrechtenvraagstukken uit’.

Het recht op energie

Hesselman stelt in haar onderzoek daarom de vraag: ‘Waarom bestaat er nog geen universeel mensenrecht op energie?’ Toegang tot energie staat namelijk in direct verband met de kwaliteit van leven en het recht op zorg en adequate huisvesting. Toch zijn er weinig mensenrechtenverdragen waarin hier aandacht voor is. Dit gebrek zorgt ervoor dat energiearmoede niet voldoende, of niet op de juiste manier kan worden bestreden. Daarnaast draagt het recht op energie ook bij aan een stukje bewustwording. ‘Dit zorgt ervoor dat mensen zich gaan realiseren dat energie essentieel is en dat energiebehoeften kenbaar worden gemaakt’. Een mooi voorbeeld hiervan is de Catalaanse organisatie Alliantie tegen energiearmoede waarbij op lokaal niveau energiearme mensen een podium wordt geboden. ‘Dit initiatief heeft ertoe geleid dat er met veel succes is gelobbyd voor een algemeen verbod op afsluitingen,’ licht Hesselman toe. ‘Een belangrijk besluit en doelgericht beleid om energie toegankelijk te houden voor iedereen in de samenleving’.

Vergroenen te duur

Een gerichter overheidsbeleid is momenteel van grote noodzaak omdat de energietransitie nieuwe beproevingen met zich meebrengt voor mensen in energiearmoede. Alhoewel de overgang naar groene energiebronnen essentieel is voor mens en milieu, kan niet iedereen zomaar instappen vanwege financiële en praktische redenen. Daarnaast sporen overheden burgers aan om te verduurzamen door middel van belasting op gasgebruik. ‘Voor veel mensen in energiearmoede vormt dit een dubbele bedreiging aangezien zij hun gasrekening al niet of nauwelijks konden betalen. Zij hebben de middelen noch de keuze om met de energietransitie mee te gaan’, licht Hesselman toe. Tot voor kort gingen er ook ruime subsidies naar elektrisch autorijden of waren subsidies voor isolatiedoeleinden alleen beschikbaar voor mensen met een eigen huis, terwijl energiearme mensen vaak in huurwoningen wonen.

Internationale aandacht voor het probleem

Sinds kort is er op Europees en internationaal niveau steeds meer aandacht voor een doelgerichte aanpak van energiearmoede. Het Europese ENGAGER is hier een voorbeeld van. Binnen dit interdisciplinaire netwerk houden tal van academici, overheidsvertegenwoordigers en ngo’s zich bezig met dit onderwerp. Marlies Hesselman is binnen ENGAGER co-leider van de werkgroep dialogues: co-producing emancipatory research and practice en organiseerde in 2020 het eerste internationale congres over het recht op energie. Vanuit dit ENGAGER-netwerk ontstond een toolkit gericht aan beleidsmakers om uit te leggen wat een mensenrechtenperspectief op energiearmoede betekent; welke verplichtingen staten hebben om adequate huisvesting, gezondheid en toegang tot energie te beschermen; en hoe misstanden als discriminatie herkend kunnen worden.

Energiecoaches

Door deze inspanningen van ENGAGER is energiearmoede Europawijd beter op de kaart gezet en wordt er door de Europese lidstaten ook een gerichter beleid gevoerd om deze problematiek tegen te gaan. Zo heeft de Europese Unie lidstaten verplicht om data te genereren omtrent energiearmoede in de samenleving als een manier om een effectieve aanpak te ontwerpen. ‘In Nederland is er bijvoorbeeld een whitepaper opgesteld waarbij Nederlandse indicatoren van energiearmoede zijn gepresenteerd’. Hesselman schreef dit document samen met TNO. ‘In deze whitepaper zoomen we ook in op initiatieven op gemeentelijk niveau omdat er lokaal al veel werk wordt verzet. Zo worden er in veel gemeenten al energiecoaches ingezet om mensen te ondersteunen met bijvoorbeeld bespaaradvies en worden er kleine, betaalbare ingrepen zoals het plaatsen van tochtstrips, radiatorfolie, en spaarlampen uitgevoerd’.

COVID Energy Map en huidige gascrisis

De aanpak van energiearmoede werd de afgelopen tijd alsmaar dringender. ‘Sommige mensen verloren tijdens de coronacrisis bijvoorbeeld hun inkomen, of zagen tijdens de recente gascrisis hun energierekening flink stijgen’. Bij ENGAGER ontstond de vraag: hoe wordt hier door overheden op gereageerd en wat voor soort maatregelen treffen zij om deze crises tegen te gaan? Vanuit deze gedachte creëerde Hesselman samen met haar collega’s de COVID Energy Map: een wereldkaart waarin allerlei noodmaatregelen van overheden wereldwijd rondom corona zijn opgenomen. ‘We zagen hier enorme verschillen in aanpak: landen in Latijns-Amerika gingen bijvoorbeeld gelijk over op grote en vaak langdurige kortingen op de energierekening, terwijl in Europa vaker tijdelijke afsluitverboden golden en overheidssteun zeer verschilde van land tot land’. Dit wordt overzichtelijk weergegeven op de kaart. Daarnaast heeft de huidige gascrisis een extra impuls gegeven aan het beleid omtrent toegang tot energie. Opvallend is dat de Europese Unie nu lidstaten toestaat om energieprijzen te reguleren. ‘Zo wordt er actief ingegrepen om consumenten en de economie te beschermen: iets wat haaks staat op het gebruikelijke systeem van de vrije markt,’ vertelt Hesselman. Dit geeft aan dat de EU ook inziet dat dit model niet altijd de juiste is, en dat er een kentering gaande is wat betreft het actief bestrijden van energiearmoede in de samenleving.

Toekomstbeeld

Hesselman concludeert: ‘Voor de toekomst hoop ik dat er als gevolg van de corona- en gascrisis een diepe bewustwording ontstaat dat energiearmoede een specifiek en structureel probleem is. Telkens terugvallen op noodoplossingen om de toegang tot energie te waarborgen zal niet het probleem wegnemen op de lange termijn. Het is van belang dat er wordt ingezet op grootschalige renovatieprojecten van woningen om energiearmoede bij de kern op te lossen. Dit is ook onderdeel van de rechtvaardige energietransitie. Oftewel: een structurele aanpak van overheden om energie toegankelijk, betaalbaar, en betrouwbaar te maken voor iedereen in de samenleving’.

Meer informatie:

• Contact: Marlies Hesselman