Een magisch geloof in IT-systemen

“Waar maak je je eigenlijk druk om?” Universitair hoofddocent IT-recht Aline Klingenberg moest ruim vijftien jaar geleden, toen ze voor het eerst college gaf over gegevensbescherming, haar zorgen nog weleens uitleggen. Maar de laatste jaren geeft de actualiteit het antwoord voor haar. ‘Nu zien we duidelijk de gevolgen van onzorgvuldig omgaan met persoonsgegevens. De technologische mogelijkheid om allerlei persoonlijke informatie te verzamelen en te gebruiken is er. Maar dat het allemaal kan betekent nog niet dat het allemaal moet.’

Tekst: Nynke Broersma, afdeling Communicatie

Millenniumbug

Oudejaarsavond 1999. De champagne staat klaar, op de televisieklok tikken de secondes weg. Tien, negen, acht, zeven, zes, vijf, vier, drie, twee, een…. Zal het volledige computernetwerk instorten nu alle systemen weer op 0 0 komen te staan? We gniffelen een beetje bij de herinnering. Maar toen was het een reële zorg, vertelt Aline Klingenberg. In haar eerste baan hield ze zich bezig met deze ‘millenniumbug’, maar ook met de wet die gezien kan worden als de voorloper van de voorloper van de AVG. Het markeerde het begin van Klingenbergs specialisatie in privacy, gegevensbescherming en elektronische overheidscommunicatie.

Trump en Twitter

Na een paar jaar bij de gemeente gewerkt te hebben keert Klingenberg in 2001 terug naar de RUG, nu niet als student maar als docent. Met haar studenten vindt ze het leuk te puzzelen op de vraag: kun je moderne vragen met oudere rechtspraak beantwoorden?

Een mooi recent voorbeeld van zo’n ‘rechtspraakpuzzel’: Twitter, Instagram en Facebook die Trumps account blokkeren. Waar bij traditionele media is vastgelegd dat er een verantwoordelijke redactie moet zijn die ervoor zorgt dat de feiten kloppen, loopt de communicatie bij social media rechtstreeks met de ontvanger of de verzender van een bericht. ‘Nu rijst steeds vaker de vraag: moeten socialmediabedrijven ook gaan functioneren als verantwoordelijke journalistieke redactie? En we zien dat Twitter die rol nu op zich neemt door Trump het platform te ontnemen’, zegt Klingenberg.

Twitter als postbode 2.0

Kan een bedrijf als Twitter wettelijk verplicht worden om een bericht te verwijderen? ‘Als een platform weet dat een bericht onrechtmatig is, dan wel,’ legt Klingenberg uit. ‘Maar dat kan alleen achteraf, bijvoorbeeld doordat er een klacht is ingediend. Vooraf censureren is niet mogelijk. Twitter is niet automatisch verantwoordelijk voor berichten die online komen, en dat is in basis logisch. De postbode is ook niet verantwoordelijk voor de inhoud van een brief die door jouw brievenbus gaat. Maar stel je voor: de postbode houdt bij welke brieven jij ontvangt of verstuurt. Als je een folder over hardloopschoenen hebt gelezen stuurt de postbode je er vervolgens steeds meer. Social media zijn op papier onafhankelijke overdragers, maar in de praktijk gedragen ze zich vaak anders. Dat maakt dit een juridisch ingewikkeld vraagstuk.’

Social media als publiek goed

Socialmediabedrijven kunnen nu nog zelf besluiten iemand helemaal van een platform te weren, gebaseerd op de eigen private gebruiksvoorwaarden. Dat kan ze niet opgelegd worden. Gaan we daar in de toekomst wel naartoe? Klingenberg: ‘Dan zou dat wettelijk vastgelegd moeten worden. Het argument daarvoor zou kunnen zijn: social media zijn zo groot en machtig geworden, het is nu een publiek goed, net als water en elektriciteit. We gaan het, ondanks dat het private bedrijven zijn, heel strak reguleren.’

Met honderd over de Diepenring

Honderd rijden over de Diepenring of achtjes draaien op de Grote Markt. Je auto kan het wel, maar vanwege de veiligheid heeft de overheid grenzen aan het gebruik van deze techniek gesteld. Als het om ICT gaat werkt de regelgeving meestal niet zo, merkt Klingenberg op. ‘Dan denken we sneller: “Maar het kan toch allemaal?” Maar dat het kan betekent niet dat het ook moet. We hebben de technische mogelijkheid om allerlei persoonsgegevens te verzamelen en op basis daarvan algoritmes te maken, om in te zetten bij bijvoorbeeld fraudebestrijding. Maar het is soms beter om te denken: we kunnen ze wel maken, maar het is algemeen belang om ze niet te gebruiken. Want ze kunnen leiden tot racisme en andere vormen van sociale ongelijkheid.’

Het systeem voor de persoon

Stel je voor: Via een gestolen rijbewijs wordt jouw identiteit gebruikt om honderden auto’s te registreren. Als gevolg krijg je op jouw naam ontelbare boetes en belastingaanslagen. Je stapt naar de rechter om de onjuiste registraties onder jouw naam met terugwerkende kracht te laten verwijderen uit computersystemen. Maar de uitspraak van de Nederlandse rechter luidt: “Nee, dat doen we niet. Want de rechtszekerheid van het systeem gaat voor de rechtszekerheid van de persoon.” Dit gebeurde in de zaak-Romet.

Toeslagenaffaire

Klingenberg vindt de zaak-Romet een treffend voorbeeld van wat ze een ‘groot, magisch geloof’ van mensen in IT-systemen noemt. ‘Het idee is vaak: als een wet is vastgelegd in een bepaald systeem, dan zal het wel kloppen en dan moet het tot op de letter uitgevoerd worden. Zelfs als de wet veel te streng is en in de praktijk niet te hanteren is, of als mensen bij het naleven van dat systeem een foutje maken. De zaak-Romet stamt uit 2004. Toen zei de Nederlandse rechter dus al dat het systeem voor een persoon gaat. De zaak sleepte jaren voort, tot de Nederlandse Staat op de vingers werd getikt door het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Dat de toeslagenaffaire is ontstaan hoeft ons in dat opzicht niet te verbazen.’

“Waar maak je je druk om?”

“Waar maak je je eigenlijk druk om?”, werd Klingenberg vijftien jaar geleden nog weleens gevraagd. ‘Maar de laatste jaren is de maatschappelijke aandacht voor privacy enorm toegenomen. Nu zien mensen wat er gebeurt als je niet goed omgaat met persoonsgegevens. Neem bijvoorbeeld het Cambridge Analytica-schandaal. Of compromitterende foto’s en video’s die mensen jaren kunnen blijven achtervolgen.’

Klingenbergs antwoord is in die vijftien jaar dan ook onveranderd gebleven. ‘Zorgvuldig omgaan met persoonsgegevens heeft een groot belang: ervoor zorgen dat iedereen gelijke kansen krijgt in de maatschappij.’

Contact

• Aline Klingenberg